نقش کتابخانه‌های عمومی در ایجاد اعتماد و سرمایه اجتماعی
| تاریخ ارسال: 1398/11/14 |
هفتمین نشست از سلسله نشست‌های ژورنال‌کلاب؛
نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه اعتماد و سرمایه اجتماعی
در نشست ژورنال کلاب استان قزوین مطرح شد:
اعتماد به اغلب افراد یعنی اعتماد به افراد غریبه که اعتماد عمومی نامیده میشود؛
اعتماد به افرادی که بیشتر یا کمتر با هم آشنایی دارند، که اعتماد ویژه یا اعتماد استراتژیک نامیده میشود؛
شروع ایجاد اعتماد، توصیه کتابخانه ازطریق دوستان است؛
اعتماد از آگاهی نتیجه میشود ( یعنی درصورتی که افراد آموزش ببینند جامعه به آنها اعتماد میکند)؛
کتابخانه دیکته نمی‌کند که چه چیز آموزش ببینید؛ دسترسی به اطلاعات حقیقی اعتماد ایجاد میکند.
انتخاب موضوع جلسه
محمدرضا فرجی دبیر جلسه، کارشناس آمار و پژوهش استان قزوین و دانشجوی دکتری صنایع گفت: تشکیل چنین نشست‌هایی با محوریت پژوهش و حل مسائل کتابخانه‌ها می‌تواند گام‌های مؤثری در زمینه کاهش مسائل کتابخانه‌ها باشد و کمک شایانی در راستای تدوین ایده‌های نو و همچنین تمرین تجربیات بدیع سایر کشورها در کتابخانه‌های عمومی باشد. موضوع «سرمایه اجتماعی» موضوعی است که می‌تواند شامل جنبه‌های مختلف کارکردی در کتابخانه‌ها باشد و از منظر سیاست‌گذاری برنامه‌ها و همچنین کمک به موقعیت نهاد کتابخانه‌ها مؤثر باشد.
ارائه مقاله
محمدرضا فرجی در ارائه مقاله بیان کرد: این مقاله در فصلنامه کتابخانه عمومی[1] چاپ شده که جزء نشریات با درجه کیفی Q1 است و همچنین نویسنده مقاله آقای اندرو ورهایم[2] از جمله افرادی است که در زمینه اعتماد و سرمایه اجتماعی در کتابخانه‌ها کارها و پژوهش‌های بسیار جذابی را انجام داده و جزء متخصصان این حوزه محسوب میشود.
این مقاله به بررسی تغییر اعتماد اجتماعی در میان نسل اول مهاجران مکزیکی می‌پردازد که در کلاس‌های زبان انگلیسی به عنوان زبان دوم، کلاس‌های کامپیوتر و کلاس‌های علوم اجتماعی در شش کتابخانه عمومی ایالات متحده شرکت کرده‌اند. این دانش‌آموزان در خارج از خانواده و دوستان خود اعتماد اندکی نشان دادند؛ با این حال، پس از شرکت در برنامه‌های کتابخانه، آنها بیشتر به کتابخانه، کتابداران، دانش آموزان و دیگر کاربران کتابخانه اعتماد کردند. این اثرات را میتوان نقطه شروع برای افزایش اعتماد عمومی بین دانش‌آموزان دانست. با توجه به این که در این پژوهش سعی شده فرایندها و مکانیسم‌های ایجاد اعتماد شناسایی شوند. و مقصود اصلی ما استفاده از یافته‌های این مقاله در جهت رفع مشکلات کتابخانه‌های عمومی کشور است؛ لذا در این ارائه به مکانیزم‌های شکل‌گیری اعتماد بیشتر توجه نموده‌ایم.
تعریف سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی به ارزش روابط اجتماعی اشاره دارد .روبرت د.پوتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان ویژگی‌های سازمان اجتماعی تعریف می کند، ویژگی‌هایی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها که می توانند کارایی جامعه را با تسهیل نمودن اقدامات هماهنگ بهبود بخشد .اعتماد به یکدیگر جز اصلی سرمایه اجتماعی است. اعتماد از دو طریق شکل می‌گیرد.
اعتماد به اغلب افراد یعنی اعتماد به افراد غریبه که اعتماد عمومی نامیده میشود؛
اعتماد به افرادی که بیشتر یا کمتر با هم آشنایی دارند، که اعتماد ویژه یا اعتماد استراتژیک نامیده میشود.
اهمیت اعتماد عمومی
اعتماد عمومی شاخص کلیدی تعیین سرمایه اجتماعی است و عموماً در مقایسه اعتماد بین کشورها استفاده میشود و به عنوان شاخص توانمند تعیین سرمایه اجتماعی شناخته میشود. رشد اقتصادی، دموکراسی، سلامت فردی و رفاه، واغلب شاخصهای اجتماعی به شدت به سطوح اعتماد عمومی وسرمایه اجتماعی وابسته هستند. بنابراین، آگاهی در مورد عوامل مؤثر در افزایش سطح اعتماد وسرمایه اجتماعی برای پیشبرد رفاه فردی وتوسعه اجتماعی بسیار حائز اهمیت است.
کتابخانه و اعتماد عمومی
از آنجا که اعتماد و سرمایه اجتماعی در سایه تجربه تماس‌های اجتماعی منصفانه و بیطرفانه ایجاد میشود. اعتمادی که در جلسات اجتماعی رسمی و غیر رسمی ایجاد میشود، زمانی تقویت میشود که جلسات اجتماعی در درون یک مؤسسه عمومی قابل اعتماد شکل بگیرد و مشارکت برای همگان میسر باشد، مؤسساتی که به عنوان مکان‌های امن و بی‌طرف باز شناخته شوند. کتابخانه‌های عمومی احتمالاً مناسب‌ترین کاندید برای اعمال چنین معیارهایی هستند. مطالعات زیادی نشان داد که تماس‌های اجتماعی غیر رسمی باعث ایجاد اعتماد میشود و کتابخانه‌ها مکان‌هایی برای ملاقات رسمی و غیررسمی هستند. مؤسسه‌های عمومی بی‌طرف اثرات مثبتی بر الگوهای اعتماد اجتماعی دارند. بنابراین استدلال این است که مردمی که به‌طور منصفانه و عادلانه خدماتی را تجربه می‌کنند. نسبت به دیگران اعتمادسازی بیشتری را نشان میدهند. و این در حالی است که مؤسساتی که بخش‌هایی از مراجعان را هدف قرار میدهند اثرات منفی در روند شکل‌گیری اعتماد دارند.کتابخانه‌های عمومی نوعی از مؤسسات عمومی همگانی شده هستند که خصوصاً برای بررسی تأثیر مؤسسه‌های همگانی شده بر اعتماد اجتماعی مناسب می‌باشند این واقعیت که کتابخانه‌ها مکان‌های امن و مؤسسه‌های بسیار قابل اعتمادی در میان مطالعات به شمار می‌روند. درکشورهای استرالیا، نروژ، سوئد و آمریکا مورد تأیید است.
یافته‌ها
یافته‌های پژوهش نشان داد: افرادی که سطح تحصیلات پایین‌تری دارند در انجام فعالیت‌های روزمره خود از کتابخانه سود بیشتری می‌برند. مهارتهای زندگی آنها بیش از سایران افزایش می‌یابد. یافته‌هایی که نشان می‌دهد اعتماد و سرمایه اجتماعی و کتابخانه‌های عمومی با هم ارتباطی ندارند بر موضوع توانایی کتابخانه‌ها در ایجاد اعتماد صحه می‌گذارند. اجرای برنامه‌ها نشان داد که با فراهم آوردن فرصتی برای تماس غیر رسمی و ارتقای دانش و مهارتهای زبانی میتوان به ایجاد اعتماد در بین شرکت‌کنندگان در کلاس و دانش آموزان کمک نمود. خدمات کتابخانه بایستی مبتنی بر بافت جامعه محلی باشد. برای مثال شروع کار اقتصادی، آموزشهای بهداشتی و ...
برخی مکانیزم‌های ایجاد اعتماد
شروع ایجاد اعتماد، توصیه کتابخانه ازطریق دوستان است.
اعتماد از آگاهی نتیجه میشود ( یعنی درصورتی که افراد آموزش ببینند جامعه به آنها اعتماد میکند).
کتابخانه دیکته نمی‌کندکه چه چیزآموزش ببینید. دسترسی به اطلاعات حقیقی اعتماد ایجاد میکند.
منابع اطلاعاتی (دانش، اطلاعات و آموزش) موجب ایجاد اعتماد بیشتر میشود.
چند توصیه برای افزایش اعتماد در کتابخانه‌های عمومی
کتابداران به این علت قابل اعتمادند که شناخته شده هستند وکارشان اعتماد ایجاد میکند.
مردم غریبه در کتابخانه به این دلیل قابل اعتمادند که به علت هدف مشترکی کنار هم آمده‌اند.
توصیه میشود از اعضای قدیمی به عنوان سفیر استفاده شود زیرا مردم به آنها اعتماد می‌کنند.
برنامه‌های کتابخانه موجب ایجاد اعتماد اجتماعی میشود و از سوی دیگر اعتماد در کتابخانه و کتابداران (در واقع اعتماد سازمانی) را نیز به همراه داشت.
اعتماد فردی در صورت بالا رفتن اعتماد اجتماعی را ایجاد میکند.
نتیجه‌گیری
کتابخانه‌ها مهمترین مؤسسه‌های ایجاد کننده اعتماد عمومی نیستند، ولی یکی از مهم‌ترین‌ها هستند. مؤسسه‌ای که می‌تواند فراتر از خانواده و دوستان اعتماد ایجاد کند و پلی به سوی یکپارچه‌سازی جامعه و ارتقای بالقوه در بازار کار ایجاد نماید. این پژوهش اکتشافی بررسی میکند که بذرهای اعتماد اجتماعی چگونه از طریق برنامه‌های کتابخانه کاشته میشود. این مطالعه نشان می‌دهد که مکانیزم‌های سازمانی و مکانیزم‌های برقراری ارتباط چگونه با همکاری هم می‌توانند اعتماد اعضای کتابخانه را در محیط کتابخانه افزایش دهند. دانش آموزانی که برای آموزش دیدن به کتابخانه مراجعه می‌کنند سایر افراد که برای آموزش مراجعه نموده اند را مورد اعتماد می‌دانند. سرمایه اجتماعی ایجاد شده در محیط کتابخانه نقطه آغازی برای دستیابی به اعتماد عمومی است. اثرات مثبت برقراری ارتباط از طریق وضعیت گروهی برابر؛ اهداف متداول، همکاری درون گروهی و حمایت از اختیارات قانونی یا عرف تقویت میشود. کتابخانه‌هایی که ازگسترش الزامات همگانی سازی به غیر کاربران آگاهی دارند. بهترین فرصت را برای ایجاد اعتماد دارند.
مباحث و سؤالات مطرح‌شده
چگونگی رابطه بین مردم و دولت زمینه‌ساز شکل‌گیری سرمایه اجتماعی
خانم محبی از کتابداران دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره): با اشاره به تجربه شخصی خود وجود و شکل‌گیری اعتماد در بین کاربران کتابخانه را با اجرای برنامه‌های مختلف تأیید کرد. و این پرسش را مطرح کرد که چگونه این اعتماد می‌تواند در بین افراد جامعه انتقال پیدا کند؟
پاسخ دکتر تفضلی استاد دانشگاه بین‌الملل در رشته علوم اجتماعی: اعتماد اجتماعی در نظریات غربی هسته اصلی سرمایه اجتماعی است. هر چیز که موجب تقویت اعتماد اجتماعی شود، موجب ایجاد سرمایه اجتماعی میشود. سرمایه اجتماعی در رابطه بین مردم و دولت مفهوم پیدا میکند. و در صورتی که سازمان و ساختار اجتماعی کارکرد خود را به خوبی انجام دهد نهایتاً از برآیند این ارتباط اعتماد و سرمایه اجتماعی ایجاد میشود.
اما در ایران بین اعتماد و سرمایه اجتماعی فاصله وجود داشته است چرا که در ابتدا دولت‌های دیکتاتور و توتالیتر خود را از مردم بی‌نیاز می‌دیدند و دولت‌های نفتی هم به علت وجود نفت خود را ملزم به پاسخگویی نمی‌دیدند. اما در حوزه روابط اجتماعی در گذشته فتیان، عیاران و جوانمردان وجود داشته‌اند که حکم تحکیم بخش اعتماد اجتماعی در بین مردم را داشته‌اند. اما در میان آنچه مربوط به رابطه مردم با نظام‌های سیاسی میشود. برخی پادشاهان صفوی یا کریم خان زند که وکیل الرعیا بوده است و برخی از وزرا استثنائاتی بوده‌اند که توانسته‌اند رابطه اعتمادزا با مردم برقرار نموده و موجب ایجاد سرمایه اجتماعی گردند. اما مشکل اصلی جهان سوم مشکل سرمایه اجتماعی است به دلیل مشکلات موجود چرخش روابط اجتماعی منجر به ایجاد سرمایه اجتماعی و تحکیم رابطه دولت و ملت نشده است. فرد گرایی و اهداف و منافع فردی برخی افراد و یله رها بودن جامعه و آماج تهاجمات فرهنگی و اجتماعی بودن جامعه ما و عدم توجه به مقوله سرمایه اجتماعی موجب کمبود اعتماد اجتماعی در جامعه ما است.
در این مقاله فرض شده است که کتابخانه‌ها زیرمجموعه‌ای از سیاست‌های دولت رفاه هستند. از طرفی نظام سرمایه‌داری معتقد به وجود شرایط رقابتی در همه زمینه‌ها است. و همواره معتقد است که شرایط رقابت موجب بهبود میشود. اما دولت رفاه در غرب مجموعه‌ای است که در مقابل سیاست‌های خشن نظام سرمایه‌داری قرار دارد. و معتقدند که دولت مسئول خدمت به مردم است. و کتابخانه‌های عمومی از ارکان مهم این دولت در اجرای این سیاست هستند. اما متأسفانه در جامعه ما به عنوان دولت توسعه‌ای بودجه‌های نفتی بر اساس نظر افراد گاهی صرف ایجاد کتابخانه میشود و یا ممکن است صرف مسائل دیگری گردد. و این امر جزء سیاست کلی دولت نیست. بنابراین مجموع بحث‌هایی که مطرح شد اصول نظری و زیربنایی اعتماد و سرمایه اجتماعی است که با مفاهیم توسعه، دولت رفاه و نقش دولت در بهسازی اجتماع پیوستگی وسیعی دارند و در صورتی که این زیرساخت‌ها مورد توجه قرار نگیرد باعث ایجاد اشکال میشود.
از نظر مؤلف مقاله کتابخانه‌ها و انجمن‌های داوطلبانه و مؤسسات عمومی بی‌طرف که خدمات عادلانه و یکسان به همه افراد میدهند در یک سطح قرار دارند. بنابرای کتابخانه ها می توانند نقش ارتباطی خوبی با مردم ایفا نمایند. متاسفانه در جامعه ما به دلیل وجود ساختار ایدئولوژیک ظاهرا خدمات‌رسانی بیطرفانه و منصفانه به همه افراد چندان موفق به پیاده سازی نشده است. به علاوه کتابخانه های عمومی به طور مستقیم در ایجاد اعتماد اجتماعی نقش ندارند بلکه کتابخانه ها از طریق دو متغیر متداخل؛ به گونه ای که اگر "کتابخانه‌ها" را متغیر مستقل و "ارتقای سرمایه اجتماعی"را متغیر وابسته در نظر بگیریم، دو متغیر متداخل "میزان ارتباط اجتماعی" و "سازمان اجتماعی" در کتابخانه‌ها می‌توانند به ایجاد سرمایه اجتماعی کمک نمایند.
یعنی کتابخانه‌ها بایستی محیطی باشند که روابط اجتماعی عامه را تسهیل نموده و روابط اجتماعی را بیشتر نموده و این روابط را توسعه دهند. افراد با اعتماد بیشتر وارد کتابخانه ها شوند. افرادی که بیشتر به کتابخانه ها مراجعه می کنند به هم اعتماد پیدا نموده و اعتمادشان به خدمات عمومی افزایش می یابد. و باعث اعتماد افراد به دولت و برنامه های سیاسی دولت می شود. وجود وندالیسم و تخریب اموال عمومی که در حوادث اخیر یا در رویدادهای ورزشی شاهد هستیم ناشی از یک نوع عدم اعتماد و فقدان سرمایه اجتماعی است که در جامعه وجود دارد. کتابخانه ها به عنوان یکی از موسسات عمومی در کنار انجمن های داوطلبانه می توانند حس اعتماد اجتماعی را افزایش دهند. و این احساس نه با آموزش مستقیم بلکه از طریق فراهم نمودن محیط آرام، منصفانه و بی طرف و سازمان اجتماعی که دارای نیروی انسانی جذب کننده و اعتماد آفرین است می‌تواند به افزایش سرمایه اجتماعی کمک کند.
کتابخانه همچنین می‌توانند با افزایش دانش فردی افراد، ساختار سازی اجتماعی و توانمند سازی افراد از طریق اجرای کلاسها و برنامه های مختلف در شکل گیری اعتماد موثر باشند.
توجه به اقشار مختلف اجتماع در کتابخانه‌ها بسیار حائز اهمیت است. به طور طبیعی اقشار تحصیل کرده بیشتر از کتابخانه استفاده می‌کنند در صورتی که اگر بتوان اقشار کمتر تحصیلکرده را به کتابخانه وارد نمود این امر موجب شکل گیری مهارتهای بیشتری در زندگی آنان شده و می تواند تاثیر بیشتری در شکل گیری اعتماد و سرمایه اجتماعی داشته باشد.
همینطور توجه بیشتر به طبقات اجتماعی محروم و حاشیه‌نشین با استفاده از نیروی انسانی با انگیزه و رفتن به سراغ جامعه هدف و دادن کتاب به افراد و تک تک خانه‌ها یا وجود اتوبوسهای کتاب که مشابه این اتوبوسها در هند و سایر کشورها وجود دارد؛این موارد به عنوان مکانیزم های عینی ایجاد اعتماد و کاهش آسیب های اجتماعی با وجود 20 میلیون حاشیه نشین در کشور می توانند بسیار موثر باشند.
توجه به قشر زنان بسیار مهم است. اگر بخواهیم برای تأثیر در جامعه از بین اقشار مردان، کودکان و زنان انتخاب داشته باشیم انتخاب زنان مؤثرتر خواهد بود. زیرا زنان به عنوان کانون تربیتی و محوری هم با مردان در ارتباط هستند و هم با کودکان و بیشترین تأثیر گذاری را در خانواده دارا هستند.
در نهایت اینکه بین فقر و اعتماد اجتماعی رابطه معکوسی وجود دارد. و افزایش فقر در جامعه باعث کم شدن اعتماد اجتماعی می‌گردد.
در این مقاله نقش طبقه متوسط مورد بررسی قرار نگرفته است. در گذشته و بعد از مشروطه هر چه تحول در جامعه داشته‌ایم حاصل کار طبقه متوسط بوده است. و این امر در غرب نیز به همین صورت بوده است. همینطور توجه به جامعه کودکان در ایجاد اعتماد اجتماعی بایستی در مقالات بررسی شود. توجه به ارزش‌ها و فرهنگ جامعه هدف بسیار مهمی است. مثلاً در روستاها نمی‌توان مستقیماً سراغ خانم‌ها رفت و بایستی کار فرهنگی را از طریق شورای روستا برنامه اجرایی نمود.
در کنار این پژوهش نیاز به پژوهش پیمایشی دیگری نیز بود که میزان موفقیت این سیاست‌ها در پنل‌های پیمایشی مشخص گردد.
در ایران نیز کتابخانه‌ها می توانند از سه طریق به عنوان یک حلقه واسط نقش موثری را در ایجاد اعتماد اجتماعی ایفا کنند. اولین مورد توجه به مهاجران افغانی و الحاق این افراد به جامعه با اجرای برنامه‌های فرهنگی است. دومین مورد توجه به حاشیه نشینان می تواند باعث کم کردن اثر مخرب آسیبهای اجتماعی شود. و سوم توجه به خیرین و امور عام المنفعه و ادغام برخی از انجمن های خیریه با کتابخانه ها می تواند باعث شود بودجه کتابخانه ها ارتقا یافته و مؤثرتر عمل نمایند.
آرامش و رفاه مخاطب در کتابخانه زمینه شکل‌گیری اعتماد
خانم امیرلو یکی از اعضای تیم پژوهشی نشست و رئیس اداره کتابخانه‌ها و همکاری‌های اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان قزوین گفت: به عنوان فردی که 11 سال سابقه خدمت در کتابخانه‌های عمومی استان دارم در مورد شیوه پیاده‌سازی ایده‌های مقاله در استان به چند مورد اشاره می‌کنم: یک برای ایجاد اعتماد اجتماعی در کتابخانه بایستی شرایطی فراهم شود که مردم در کتابخانه احساس آرامش نمایند. و توجه به شعار سال‌های اخیر نهاد "حال خوش خواندن" و اینکه مخاطب ما در کتابخانه حال خوبی داشته باشد اولین مرحله، شکل‌گیری اعتماد است. برخی از مؤلفه‌های ایجاد حال خوب مخاطب به چند مورد میتوان اشاره کرد: توجه به مؤلفه‌های ساختمان کتابخانه، احداث کتابخانه در مناطق فاقد کتابخانه و مناطق محروم ، دسترس‌پذیر کردن خدمات کتابخانه از طریق وسایل حمل و نقل عمومی، اینکه مردم به راحتی و بدون احساس سختی به کتابخانه دسترسی داشته باشند.
همچنین وجود امکانات رفاهی اطراف ساختمان کتابخانه؛ مانند پارکینگ که این امر همیشه در کتابخانه‌های استان معضلی بزرگ محسوب می‌شده است. همینطور مناسب‌سازی کتابخانه برای اقشار خاص مانند معلولان و نابینایان که باعث میشود مخاطبان کتابخانه به علت موقعیت ساختمان از دست بروند. همینطور طراحی فضای داخلی و خارجی کتابخانه و وجود جذابیت در ساختمان‌های کتابخانه از دیگر عوامل تأثیرگذار است، متأسفانه اکثر کتابخانه‌ها در کوچه‌ها و مکان‌هایی قرار دارند که بعد از گذشت سال‌ها هنوز مردم نمی‌دانند کتابخانه‌ای در آنجا وجود دارد. استفاده از بنرها و تابلوهای راهنما در سطح شهر، برنامه‌های کتابخانه مثل تورهای معرفی کتابخانه برای عموم مردم و اقشار مختلف، افزایش ساعات خدمت‌رسانی به‌شدت در افزایش مخاطبان مؤثر است. کم بودن ساعات خدمت‌رسانی خود معلول کمبود بودجه و نیروی انسانی است و باعث از دست رفتن مخاطبان کتابخانه میشود. ارائه خدمات کتابخانه‌ای از بسترهای الکترونیکی همه این عوامل ضمن ایجاد اعتماد در مخاطب به ایجاد سرمایه اجتماعی منجر می‌شوند.
از جنبه دیگر وجود نیروی انسانی آشنا به کتابداری علاقه‌مند به خدمت‌رسانی و آشنا بودن به فرهنگ بومی همچنان دارا بودن مهارتهای ارتباطی مناسب که این داشتن مهارتهای ارتباطی کتابداران از مهمترین عوامل تأثیرگذار در جذب مخاطب است. در این خصوص برگزاری دوره‌های آموزشی ارتباطی برای کتابداران می‌تواند در این خصوص بسیار مؤثر باشد. از همه مهم‌تر تصمیمات مدیریتی است. با توجه به این که اداره کتابخانه‌های زیر مجموعه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است که سیاست‌ها و خط مشی‌های خود را در مجموعه‌سازی کتابخانه و در اداره خدمات کتابخانه که بعضی از این تصمیمات منجر به کاهش اعتماد مخاطبان به خدمات کتابخانه‌ها شده است. و نهاد می‌تواند با آسیب‌شناسی این تصمیمات به بالا بردن اعتماد اجتماعی در مخاطبان کمک نماید.
همچنین ارائه خدمات رفاهی در کتابخانه برای اعضا، مانند وجود مکان‌هایی در کتابخانه برای استراحت اعضا یا گرم کردن غذا و وجود فضایی امن که حال خوب افراد را در کتابخانه ایجاد نماید می‌تواند از جمله عوامل ایجاد کننده اعتماد و سرمایه اجتماعی باشد.
سرمایه اجتماعی، حلقه واسط، اتصال دهنده و فعال کننده سایر سرمایه‌ها
دکتر عاطفه زارعی عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه آزاد همدان، عضو هیئت مدیره انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران و مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همدان اذعان داشت: سرمایه اجتماعی حلقه واسط و اتصال دهنده و فعال کننده سایر سرمایه‌ها مانند سرمایه فرهنگی، سرمایه انسانی وسرمایه مالی است. که باعث سازماندهی و اتصال حوزه‌های مختلف اجتماعی سیاسی و اعتماد سازی در راستای توسعه کمی و کیفی جامعه میشود. در همه سطوح کتابخانه از جمله صف و ستاد و حتی سیاست‌گذاران کتابخانه بایستی ایجاد کنندگان اعتماد باشند. سال گذشته یکی از پژوهشگران استان همدان به‌نام پرویز اذکایی در استان همدان مجموعه کتابخانه شخصی بسیار با ارزش خود شامل 15 هزار جلد کتاب را به کتابخانه مرکزی همدان اهدا کرد و قصد وقف منزل شخصی خود با ارزش چهار میلیارد تومان را دارد. آنچه باعث شد ایشان امکانات خود را به جای سازمان‌های دیگر مثل آموزش و پرورش به کتابخانه عمومی اهدا نماید، اعتمادی بود که ایشان به مجموعه کتابخانه‌های عمومی همدان پیدا نمود و این حاصل از فرایندی است که در کلیه سطوح اداره کتابخانه‌های عمومی استان وجود داشته است، این که همه حوزه‌های کتابخانه در یک راستا حرکت می‌کنند و همه برای صیانت از حقوق شهروندی و یادگیری مادام العمر تلاش می‌نمایند. در ادامه این روند اساتید بازنشسته دانشگاه‌ها کتابخانه‌های شخصی خود را به کتابخانه‌ها اهدا نمودند.
این مقاله به ما الگویی را ارائه میکند که به لایه‌های مختلف اجتماع فکر کنیم؛ نه فقط مهاجران یا اقشار حاشیه‌نشین بلکه اعتماد را در همه لایه‌های جامعه ایجاد نماییم. از طرفی اینکه نهاد کتابخانه‌ها یک نهاد عمومی غیر دولتی است و تلاش در یادگیری مادام‌العمر دارند و می‌تواند مستقلاً ایجاد اعتماد در جامعه را میسر سازند.
ایشان در ادامه این پرسش را مطرح کرد که آیا اگر برنامه‌های کتابخانه در مناطق محروم اجرایی گردد مؤثرتر خواهد بود؟
پاسخ دکتر تفضلی: بحث نیاز است، با توجه به بودجه محدود کتابخانه‌ها اولویت خدمات بایستی مناطق محروم و حاشیه‌نشین است. اما اگر بودجه کافی وجود داشته باشد هر یک از اقشار نیاز به برنامه‌ریزی ویژه دارند از جمله کودکان و سایر اقشار.
آقای جلیلوند از اعضای تیم پژوهشگر کتابخانه‌های استان و کارشناس منابع اداره کل قزوین به این موضوع اشاره نمود که سازمان‌هایی می‌توانند ایجاد کننده سرمایه اجتماعی باشند که خدمات خود را بدون محدودیت و به‌طور منصفانه و عادلانه به تمامی گروه‌های اجتماعی ارائه دهند. اما با توجه به اینکه نهاد کتابخانه‌ها یک سازمان ایدئولوژیک است؛ یک سازمان چگونه می تواند ضمن ایدئولوژیک بودن اعتمادساز نیز باشد؟
دکتر تفضلی در پاسخ به این پرسش گفت: توجه به نقش طبقه متوسط در اینجا می‌تواند راهگشا باشد؛ زیرا طبقه متوسط یک تعادل مناسبی بین امکانات دارد. اما متأسفانه این طبقه در حال از بین رفتن است. در نظریات موجود اشاره شده است که حکومت بر دو اصل مشروعیت و کارآمدی استوار است. و این کارآمدی بایستی نقش خود را در کتابخانه نشان دهد و شکل‌گیری اعتماد بی‌شک می‌تواند در کتابخانه‌ها با افزایش ارتباط اجتماعی و وجود نیروهای علاقه‌مند منجر به ایجاد سرمایه شود. یک اقتصاددان کره‌ای در کتاب "نردبان را کنار بینداز" به این نکته اشاره میکند که دولت‌ها در شکل‌گیری نظام سرمایه و توسعه‌یافته نقش برجسته‌ای داشته‌اند اما در مورد کشورهای در حال توسعه به اقتصاد جهانی، آزادسازی تجارت، برداشتن سوپسیت و دیگر مسائل اشاره میکند. لذا بایستی این امر نیز مورد توجه قرار گیرد.
شکل‌گیری سرمایه اجتماعی یک فرآیند تدریجی است
دکتر احمد شعبانی نایب رئیس انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی و از اساتید علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز ضمن تشکر از دکتر تفضلی بیان کرد؛ به نظر من کلیه نکاتی که لازم بود در این خصوص مطرح شود بیان شد. و در تأیید وجود اعتماد اجتماعی در کتابخانه‌ها گفت به نظر من شکل‌گیری سرمایه اجتماعی یک فرآیند تدریجی است و افزایش این سرمایه در جامعه نیاز به صرف زمان و برنامه ریزی مدون در مدیریت کتابخانه‌ها دارد. ایشان ابراز امیدواری کرد که با تشکیل این جلسات بتوانیم گام به گام کتابخانه‌های عمومی را به سمت پویایی و اعتماد سازی و کمک به ساختار‌سازی اجتماع پیش ببریم.
دکتر محمد حسن‌زاده رئیس انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی و عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس ضمن تشکر از برگزاری نشست، با اشاره به همایش ملی کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی بیان کرد: نتایج حاصل از برگزاری این جلسات و مطالعات انجام شده در هر یک از استان‌ها تکمیل و در آینده نزدیک گردآوری و در مجمع نهایی ارائه خواهد شد. برگزاری این جلسات باید بتواند گامی در جهت حمایت هرچه بیشتر از استفاده از روش‌های علمی در مدیریت کتابخانه‌های کشور باشد و امیدواریم بتوانیم در این مسیر عملکردی قابل قبول ارائه کنیم.
کیفیت و ارتقای خدمات در کتابخانه‌های عمومی منجر به ارتقای اعتماد عمومی میشود
دکتر فاطمه محمدبیگی مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان قزوین و مدرس رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی گفت: در تعریف سرمایه اجتماعی آمده است، منابع و انرژی نهفته در جامعه که سبب فعال شدن ارتباطات در میان مردم میشود و اعتماد، همدلی و شبکه اجتماعی را بین افراد شکل می‌دهد و کتابخانه‌ها به عنوان یک نهاد اجتماعی می‌توانند در این حوزه با ارائه دادن خدمات اجتماعی به همه آحاد جامعه اثر بخش باشند. کیفیت و ارتقای خدمات در کتابخانه‌های عمومی می‌تواند منجر به ارتقای اعتماد عمومی باشد و توجه به مناطق کمتر برخوردار، حاشیه‌نشین، روستاها و ارائه و ارتقای کیفی خدمات ارائه شده به جامعه هدف و هماهنگ‌سازی خدمات ارائه شده به جامعه از راهکارهایی است که می‌تواند به این مسئله کمک کند. کتابخانه‌های عمومی امروزه از حالت امانت‌دهی صرف کتاب خارج شده و محلی برای تعامل، آموزش، دریافت حمایت‌های روحی، فرهنگی و بستری برای توسعه فعالیت‌های فرهنگی است.
