هشتمین ژورنال کلاب نهاد؛
نقش کتابخانه‌های عمومی در کاهش محرومیت‌های اجتماعی
در دومین ژورنال کلاب همدان مطرح شد:
- کتابخانه‌های عمومی نقش‌ها و اهداف متنوعی دارند و یکی از مهمترین آنها نقش اجتماعی است؛
- راهبرد‌های بلندمدت و راهبرد‌های محلی و کوتاه‌مدت کتابخانه‌های عمومی برای مقابله با محرومیت‌های اجتماعی (مانند تأمین بودجۀ پایدار، حمایت از نوآوری، نظارت و ارزیابی و ...)؛
- اتخاذ رویکردی هماهنگ جهت توسعۀ خدمات کتابخانه‌ها از طریق ارتباط انجمن کتابخانه‌ها با سازمان‌های بهزیستی و حاکمیتی اجتماعی و سایر سازمان‌های ذی‌ربط مردمی ضروریست؛
- درحوزه پیشگیری، این زمینه با یاری کتابخانه‌ها و سایر دستگاه‌ها عمومیت می‌یابد؛
- کتابخانۀ عمومی، مرکز اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی و یادگیری مادام‌العمر و غنای فراغت در هر منطقه است؛
- این مراکز، در ساختار اجتماع و نهادهای مدنی نیز نقش تسهیل‌گر و واسط را بین مردم و دستگاه‌های متولی رفع نیاز جامعه ایفا می‌کنند؛
- محرومیت‌های اجتماعی بسیار پراکنده و گسترده است و در معنای محدودیت و نابرابری مالی، فرهنگی، جنسیتی و ... متجلی است.
باشگاه مقاله‌خوانی کتابخانه‌های عمومی استان همدان در دومین محفل خود درباره کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌ها، «نقش محوری کتابخانه‌های عمومی در محرومیت‌زدایی اجتماعی» را به بحث گذاشت و با حضور مدیرکل پژوهش و آموزش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، مشاور عالی استاندار همدان، استادان دانشگاه در دو حوزۀ علوم اجتماعی و علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کارشناسان بهزیستی و برخی از کتابداران و مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان برگزار شد.
پیش از این، نخستین جلسه باشگاه مقاله‌خوانی و مقوله‌اندیشی در خصوص خدمات و برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی، شهریورماه گذشته به «کارکردهای اقتصادی کتابخانه‌های عمومی» پرداخته و با حضور هیأت‌مدیرۀ انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی کشور برگزار شده بود. در دومین محفل این باشگاه، و مقالۀ «آیا برای همه دسترس‌پذیراست؟ کتابخانۀ عمومی و محرومیت اجتماعی» مطرح شد و مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
اجرای برنامۀ این جلسه را فاطمه رستگاری، مسئول کتابخانه عمومی اعتمادیۀ همدان، بر عهده داشت. در ابتدای نشست پس از توضیح مقدماتی مجری، عاطفه زارعی، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همدان، اظهار کرد: هدف از برگزاری این باشگاه مقاله‌خوانی، برقراری ارتباط مناسب بین امور پژوهشی و اجرایی با تأمل بر گزارش‌های پژوهشی و تجربیاتی است که در سراسر جهان منتشر می‌شود و می‌تواند عرصۀ نظر و عمل ما را در ایران به‌طور مشابه غنا ببخشد و خدمت کتابخانه عمومی ایرانی را به حوزه‌هایی متناسب با نیاز مردم و همسو با دستاوردهای جهانی ارتقا دهد. وی با اشاره به اینکه باید بتوانیم از این تجربیات برای توسعۀ کتابخانه‌های عمومی و طراحی نقشه‌های استراتژیک بهره ببریم افزود: کتابخانه‌های عمومی تنها محلی برای امانت کتاب و قرائت‌خانه نیست، بلکه کارکردهایی اجتماعی با محوریت کتاب و دانایی برای آن تعریف شده است.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همدان با ابراز امید به اینکه بتوانیم تجربیات جدید در حوزه کتابخانه‌های عمومی را طیّ سال‌های آینده به کار ببریم، تصریح کرد: کتابخانه‌های عمومی ما مراجعانی دارند که به دنبال خدمات اجتماعی هستند. امروز کتابداران با توجه به نیازی که در جامعه و کاربران کتابخانه احساس می‌کنند، اقدامات خلاقانه‌ای در راه ایفای نقش اجتماعی کتابخانه و در حوزه‌هایی از قبیل کسبوکار و آسیب‌های اجتماع انجام می‌دهند؛ که البته بهتر است آن را سازمان‌یافته‌تر و علمی‌تر کنیم. وی با اشاره به اینکه برای ایفای این نقش، بهره‌مندی از دانش و تجربیات سایر حوزه‌ها ضرورت دارد، اظهار کرد: به دنبال این هستیم که نقش کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌ها را در جامعه پر رنگ‌تر کنیم، به‌طوری‌که کتابخانه فقط محلی برای مدیریت اطلاعات نباشد و به مرکز و پایگاهی برای اشتراک‌گذاری تعاملیِ دانش و یادگیری و مبادلات فرهنگ اجتماع تبدیل شود.
زارعی با بیان اینکه یکی از اهداف باشگاه مقاله‌خوانی ایجاد ارتباط بیشتر بین کتابخانه‌های عمومی و جامعۀ علمی و دانشگاهی و سیاست‌گذاران و کارگزاران مرتبط در جوامع محلی و گستره ملی است، خاطرنشان کرد: این ارتباط باعث می‌شود اعضای هیأت علمی، کتابداران، کارشناسان و مسئولان از تخصص و تجربیات یکدیگر بهره ببرند.
آیا برای همه دسترس‌پذیر است؟
نسیم انصاری، کتابدار کتابخانۀ شهید مظاهری و عضو کارگروه پژوهشی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان، ارائه مقالۀ «آیا برای همه دسترس‌پذیراست؟ کتابخانۀ عمومی و محرومیت اجتماعی» را بر عهده گرفت. وی با بیان اینکه در این نشست، به کنکاش درباره نقش کتابخانه‌های عمومی در کاهش محرومیت‌های اجتماعی می‌پردازیم، گفت: در کارگروه پژوهشی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان با بررسی مقالات و پژوهش‌های مختلف و متعدد در ایران و خارج از کشور، به این نتیجه رسیدیم که هرچند مقالات گوناگونی در حوزه اجتماعی به نگارش درآمده است اما در حوزه مورد بحث؛ یعنی نقش کتابخانه‌ها در کاهش محرومیت‌های اجتماعی، با محدودیت و تنگنا مواجهیم. مطالعات داخلی با مصداق محرومیت و آسیب، منحصر به یک مقاله در کاهش آسیب طلاق است و مطالعات خارجی نیز عمدتاً به بهبود سلامت روان و حصول به تندرستی با خدماتی همچون کتاب‌درمانی و تجویز کتاب توسط روان‌پزشکان و متخصصان بهداشت عمومی برای مقابله با هراس، اضطراب، افسردگی، وسواس فکری و ... می‌پردازد یا کارآمدی خدمت کتابخانه را برای کاهش خشونت جوانان و طرد اجتماعی و اعتیاد نشان داده است.
این کتابدار با اشاره به اینکه کتابخانه‌های عمومی نقش‌ها و اهداف متنوعی دارند و یکی از آنها نقش اجتماعی است، این نقش را هم‌تراز و چه‌بسا فراتر از سایر نقش‌ها دانست و اظهار کرد: از رسالت‌های کتابخانه‌ها ارائۀ خدمات و برنامه‌های آگاهی‌بخش، آموزنده و غنی‌کنندۀ فراغت به اقشار مختلف جامعه در همۀ گروه‌های جنسیتی و سنّی است، بنابراین نقشی به‌سزا در پیوند با اجتماع و تلاش برای محرومیت‌زدایی و کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌توانند داشته باشند.
انصاری افزود: محرومیت‌های اجتماعی ریشه در نابرابری و تبعیض و ناتوانی دارد و ابعاد وسیعی را شامل می‌شود که موضوعاتی چون تنگدستی اقتصادی، فقر اطلاعاتی و فرهنگی، نابرابری‌ها در منزلت اجتماعی، فقدان شغل و نداشتن سلامت و بهداشت جسم و روان از مظاهر آن است. وی با بیان اینکه این موارد می‌تواند جامعه و بنیان‌های آن را به مخاطره بیندازد، تصریح کرد: کتابخانه‌های عمومی باید پناهگاهی برای یکایک افراد جامعه باشند و در کاهش محرومیت‌های اجتماعی، نقشی مؤثر ایفا کنند.
عضو باشگاه مقاله‌خوانی کتابداران همدان افزود: با همین رویکرد، از میان مقالات و مطالعات، گزارش پژوهش مفصل شش پژوهشگر (دِیو مادیمَن، شیراز دُرّانی، جان پِیت‌من، مارتین داچ، ربکا لینلی، جان وینست) در دانشگاه متروپولیتن ِ لیدز و خلاصۀ مدیریتی آن با عنوان « آیا برای همه دسترس‌پذیراست؟ کتابخانۀ عمومی و محرومیت اجتماعی» انتخاب شد که به‌رغم انتشار در سال 2001، همچنان قابل توجه است و در این جلسه به بررسی آن می‌پردازیم. پژوهش، نخست محرومیت اجتماعی را تعریف کرده و سپس عملکرد محرومیت‌زدای 129 کتابخانۀ عمومی لیدز، شِفیلد و لندن را در انگلستان ارزیابی نموده و در نهایت تحلیل کرده است که «چگونه کتابخانه‌های عمومی می‌توانند خدمات خود را در آینده به صورت مؤثرتر بر گروه‌ها و اجتماعات محروم متمرکز نمایند». مقاله در نتایج نیز راهکارها و پیشنهادهایی به‌منظور تدوین خط‌مشی برای ایفای نقش کتابخانه‌ها در رفع محرومیت از اقشار جامعه ارائه می‌دهد تا کتابخانه‌ها در آینده خدمات خود را به صورت مؤثرتر به‌سمت گروه‌ها و اجتماعات محروم پیش ببرند.
کتابدار کتابخانه شهید مظاهری خاطرنشان کرد: یافته‌های این پژوهشِ 18ماهه (از مهر 77 تا فروردین 79) نشان می‌دهد که بین مسئولان کتابخانه‌های عمومی از منظر رویکرد و فعالیت‌های مربوط به تعاملات و مداخلات اجتماعی، تفاوت‌های گسترده‌ای وجود دارد و تنها یک‌ششم از آنان بر یک الگوی جامع از انگیزه و آگاهی و اقدام مناسب برای گنجاندن مسائل اجتماعی در کارکرد کتابخانه اتفاق نظر دارند. همین پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه اکثریت مسئولان (60 درصد)، برخی از ابتکارات را طرح کرده و توسعه داده‌اند، اما هیچ راهبرد جامع و فعالیت متناوبی نداشته و اقلیتی از آنان هم به‌کل فاقد راهبرد و اقدام به خدمات محرومیت‌زدا بوده‌اند. بسیاری از افراد محروم (مردم بی‌خانمان، پناهندگان، مهاجران و ...) جزو اولویت‌های راهبردی خدمات کتابخانه‌های عمومی نیستند. پیشرفت‌های نوین خدمات در کتابخانه‌ها، مانند توسعۀ فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و یا ابتکارات سوادآموزی، فقط در اقلیت کوچکی از محرومان اجتماع مورد توجه قرار گرفته است. تقریباً یک‌سوم از مسئولان، به‌طور کلی محلات و گروه‌های اجتماعی محروم را هدف قرار داده‌اند و بیشتر گزارش‌های همانان نیز ناشی از تعامل فردی و منفرد کارکنان و کتابداران با این اجتماع محروم، آن‌هم بیشتر در سطح عمومی بوده است تا تخصصی.
عضو کارگروه پژوهشی و حلقۀ مقاله‌خوانی استان، بر اساس این تحقق، به مشکلات پیش روی کتابخانه‌ها برای مشارکت در محرومیت‌زدایی نیز اشاره کرد: عدم تمایل به اتخاذ الگو‌های جامع تأمین اجتماعی با اولویت قرار دادن گروه‌های محروم، نگرش منفی کارکنان کتابخانه به‌دلیل فقدان مهارت و آموزش در مورد خدمت‌رسانی به محرومان، بی‌رغبتی کتابخانه‌ها به فعالیت‌های محرومیت‌زدایی و عدم گرایش آنان به مشورت با جوامع و گروه‌های محروم، تمرکز کتابخانه‌ها در ارائه خدمات به عنوان یک سرویس منفعل و نه پویا و مداخله‌گر.
انصاری بر مبنای چنین مشکلاتی، راهبرد پیشنهادی پژوهش برای مواجهه با محرومیت اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی را برشمرد: اتخاذ راهکارهای هم‌افزا و جامع برای تأمین خدمات با اولویت قرار دادن نیازهای اجتماعات محروم، ایجاد نوآوری در نقش کتابداران و کارکنان کتابخانه جهت ایجاد یک رویکرد پاسخگوتر اجتماعی و آموزشی، هدف قرار دادن گروه‌ها و اجتماعات محروم و تأمین نیازهای آنان، توسعۀ رویکردهای مبتنی بر جامعه در کتابخانه‌ها از طریق مشارکت با جوامع محلی، ایجاد تحولات خدمتی با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات و شبکه‌ها با تمرکز بر نیازهای محرومان، تجدید نظر در هویت کتابخانه عمومی جهت ارتباط بیشتر با فرهنگ گروه‌های اجتماعی محروم. وی با بیان اینکه مقاله در سطح سیاست‌گذاری و اجرای سیاست در کتابخانه‌های عمومی نیز برای محرومیت‌زدایی اجتماعی پیشنهادهایی دارد، بر برخی از آنها تصریح کرد: تهیه و پیاده‌سازی راهبرد‌های بلندمدت توسط مسئولان کتابخانه‌های عمومی برای مقابله با محرومیت‌های اجتماعی (مانند تأمین بودجۀ پایدار، حمایت از نوآوری، نظارت و ارزیابی و ...)، تدوین راهبرد‌های محلی و کوتاه‌مدت مورد نیاز جهت جبران کمبود زمان برای استفاده از کتابخانه‌ها توسط گروه‌های محروم، تدوین سیاست‌ها و تدابیر برابر و عاری از تبعیض توسط مسئولان کتابخانه‌های عمومی برای گروه‌های محروم جامعه، هدفمند نمودن منابع کتابخانه‌ها به سمت جوامع محروم و غیریکدست اجتماعی، تدوین چشم‌انداز و شیوه‌های کار و قوانین، مطابق با دیدگاه اکثریت جوامع.
از راهکارهای پژوهش، می‌توان به اتخاذ رویکردی هماهنگ جهت توسعۀ خدمات کتابخانه‌ها از طریق ارتباط انجمن کتابخانه‌ها با سازمان‌های بهزیستی و حاکمیتی اجتماعی و سایر سازمان‌های ذی‌ربط مردمی، تعریف محرومیت اجتماعی و ریشه‌های آن در تمامی سطوح، تبیین نقش کتابخانه‌ها در ارائۀ خدمات جهت رفع نابرابری و تبعیض، تخصیص بودجه لازم جهت تحقیقات بیشتر در مورد همۀ جوانب محرومیت‌های اجتماعی، راه‌اندازی یک سامانۀ پیشنهادها جهت دستیابی به راهکارهای عملی رفع محرومیت اجتماعی اشاره کرد.
انصاری به نمایندگی از گروه مقاله‌خوانی، دستاورد و پیشنهاد این جستار را برای کتابخانه‌های عمومی ایران در ضرورت‌های ذیل خلاصه کرد: تدوین راهبرد‌های طولانی‌مدت (شامل مأموریت، چشم‌انداز و ارزش‌ها) با مشارکت مسئولان و کتابداران کتابخانه‌ها برای مقابله با محرومیت‌های اجتماعی، تدوین خط‌مشی هماهنگ جهت همکاری بخش‌های دولتی و سمن‌ها با کتابخانه‌های عمومی در این جهت، بهبود دسترس‌پذیری خدمات و برنامه‌های کتابخانه برای محرومان با یاری انجمن‌های کتابخانه و از طریق ایجاد سازوکارهای مناسب، مدرن‌سازی خدمات یا طراحی خدمات نوین با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، انجام مطالعات و تحقیقات دقیق در خصوص نیازهای محرومان به خدمات سه‌گانۀ کتابخانه (آگاهی، آموزش، تفریح)، تأمین اعتبار ویژه، آموزش کتابداران و تجدید ساختار و رویکرد، برای ارائه خدمت بهینه و برآورندۀ نیاز و خواست اقشار محروم به‌مقصود رفع محرومیت.
کتابخانه‌ها مطالبه‌گری در مردم را ایجاد کنند
ابوالفضل باب‌الحوائجی، رئیس دانشگاه علمی و کاربردی بهزیستی همدان، نخستین مشارکت‌کننده در بحث پیرامون این مقاله بود. این استاد دانشگاه اظهار کرد: امروزه آسیب‌های اجتماعی را شاهدیم که جوامع برخوردار نیز به آن مبتلا هستند. هر جامعه با هر سطح برخورداری، آسیب مخصوص به خود را دارد و اگر جامعه برخوردار هم باشد، دلیلی بر نبود آسیب اجتماعی نیست. این آسیب‌های در مناطق مختلف شهری و روستایی، متناسب با وضعیت اقتصادی و فرهنگی، انواع مختلفی دارد اما برای حل یا رفع آنها، عموماً یک سیاست از مرکز ابلاغ می‌شود که گاه با شرایط منطقه‌ای و بومی سازگاری ندارد. به علاوه، بسیاری از مواقع عملکرد دستگاه‌های مختلف به صورت موازی در این حوزه پیش می‌رود و چند دستگاه با یکدیگر اما بدون هماهنگی در یک موضوع ورود می‌کنند. این مدرس دانشگاه، آسیب اول استان همدان را اعتیاد معرفی کرد و مثال‌هایی از معضل تمرکز و ناهماهنگی ارائه کرد.
باب‌الحوائجی با بیان اینکه تعریف محرومیت در هر جامعه متفاوت است، ادامه داد: بیشتر محرومیت‌ها در حاشیۀ شهرها به چشم می‌خورد؛ جایی که بسیاری از نهادهای اجتماعی و فرهنگی حضور ندارند. در چنین شرایطی ما باید به دنبال راه‌حل این مشکلات باشیم. وی با اشاره به اینکه کتابداران باید مطالعات و مقالاتی از مشاهدات و تعاملات خود تهیه کنند و همین‌ها مبنای طرح در کشور قرار بگیرد و نتایجش، در مناطق پیرامون کتابخانه ابلاغ و اجرا شود، خاطرنشان کرد: بهزیستی در تقسیم وظایف‌های خود، بر تعدادی محرومیت‌های اجتماعیِ تعریف‌شده تمرکز کرده است و به‌صورت عام، امکان ورود ندارد. اقدام اصلی بهزیستی، مداخله در جوامع محدود است اما درحوزه پیشگیری، این زمینه با یاری کتابخانه‌ها و سایر دستگاه‌ها عمومیت می‌یابد و موفقیت در این حوزه، میزان مداخلۀ آتی را کاهش می‌دهد و نتایج بهتری را به دنبال خواهد داشت.
رئیس دانشگاه علمی و کاربردی بهزیستی همدان با بیان اینکه برداشت من از کتابخانه عمومی، مکانی برای پر کردن اوقات فراغت مردم هر منطقه است، اظهار کرد: مداخله کار کتابخانۀ عمومی نیست و به سازمانی متخصص باز می‌گردد که برای این کار بودجه می‌گیرد، اما کتابخانه‌ها می‌توانند خوراک فکری و فرهنگی مردم را تأمین کنند و با نیاز سنجی لازم، پیشگیری از محرومیت را تمهید کنند. کتابخانۀ عمومی می‌تواند به یاری سازمان‌های مداخله‌گری چون بهزیستی بیاید و در هر منطقه، نیازسنجی و تسهیل‌گری و ایجاد مطالبه را در جامعه بر عهده بگیرد؛ به طوری که مردم بدانند برای رفع نیاز خود به کدام سازمان و یا نهاد مراجعه کنند. کتابخانه‌ها نسبت به نظرسنجی از مردم و جامعه اقدام کنند تا چارچوب آموزش‌هایی که اجتماع پیرامون به آنها نیاز دارد، به دست آید و مثمر باشد.
باب‌الحوائجی با بیان اینکه بیش از 70 مجموعۀ تسهیل‌گر بهزیستی در همدان وجود دارد، ادامه داد: این افراد ممکن است اطلاعات لازم از هر منطقه را نداشته باشند و کتابخانه‌های عمومی بهترین منبع برای جمع‌آوری و ارائۀ این اطلاعات و تدارک زمینۀ تعامل با مردم است. هرچند کمیتۀ امداد، بهزیستی، شهرداری، بسیج و ... در حوزه‌های مختلف کاهش محرومیت‌ها فعالیت می‌کنند، اما هزینه‌ای که انجام می‌شود با فایده و بازخوردی که گرفته می‌شود، همسان نیست و دلیل آن هم نبودن هماهنگی بین این دستگاه‌هاست. با ورود و نقش‌آفرینی کتابخانه به این عرصه، باید ابتدا از ناهماهنگی بیشتر و صرف هزینۀ کم‌فایده پرهیز کرد و بعد، نقش آن را به خوبی تعریف نمود.
این مدرس دانشگاه و کنشگر عرصۀ بهزیستی از کتابخانه‌های عمومی خواست که اطلاعات لازم را به اقشار و جامعه خود را ارائه دهند و تأکید کرد: حتی با انتقال اطلاعات و آگاهی‌رسانی و ایجاد نگرش منفی به آسیب و معضل، حل و رفع آن حاصل نمی‌شود. 96 درصد جمعیت همدان، نگرشی منفی به اعتیاد دارند ولی این آگاهی باعث رفع معضل اعتیاد نشده است. با این حال، ارائۀ اطلاعات، یک تخصص است و این نوع جلسات باعث می‌شود نظرها به یکدیگر نزدیک شود و اثرگذاری در جامعه افزایش یابد و گام‌های بعدی، بهتر تعریف و هماهنگ گردد.
کتابخانه‌ها واسط بین مردم و سازمان‌ها
مریم احمدی‌نسب، مشاور امور بانوان اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان نیز با بیان اینکه کتابخانه‌ها نه کارکردی منحصر به فراغت دارند و نه به دنبال مداخلۀ غیرمتخصصانه اند، از رویکردی دیگر به این بحث پرداخت و خاطرنشان کرد: کتابخانۀ عمومی، مرکز اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی و یادگیری مادام‌العمر و غنای فراغت در هر منطقه است و اوقات فراغت، یکی از کارکردهای آن است. این مراکز، در ساختار اجتماع و نهادهای مدنی نیز نقش تسهیل‌گر و واسط را بین مردم و دستگاه‌های متولی رفع نیاز جامعه ایفا می‌کنند.
***
فاطمه رستگاری، مسئول کتابخانه عمومی اعتمادیه همدان و مجری این جلسۀ باشگاه نیز با بیان اینکه محرومیت‌های اجتماعی بسیار پراکنده و گسترده است و در معنای محدودیت و نابرابری مالی، فرهنگی، جنسیتی و ... متجلی است که متأسفانه چندان به آن پرداخته نشده است، از تجربۀ خود گفت و اظهار کرد: همین دو نشست و مطالعۀ موضوع در قالب مقاله‌ها و مباحثه با دوستان و همکاران، به من به عنوان یک کتابدار کمک کرده است که به نقش کتابخانه‌ها از دریچه دیگر نگاه کنم و با دقت بیشتری به درخواست مراجعه‌کنندۀ خود بنگرم. نقش اولیۀ کتابدار، ایفای وظیفۀ برقراری ارتباط بین مراجعه‌کنندۀ خواستار یا نیازمند خدمت با منابعِ در اختیار کتابخانه است. یکی از این منابع، از طریق سازمان‌هایی چون بهزیستی و ... می‌تواند شکل بگیرد اما بسیاری از مردم از نوع فعالیت آنها مطلع نیستند و بهتر است که سازمان بهزیستی اطلاعات کافی را در اختیار کتابدار قرار دهد تا با انتقال به مردم، دستیابی برابر و مطالبۀ آگاهانه و برآورنده نیاز، تسهیل شود.
تجربه کتابداران
در ادامه، سایر اعضای باشگاه و کتابداران شرکت‌کننده در آن، با مطرح کردن تجربۀ عملی خود، موضوع مقاله را در کتابخانه‌های عمومی استان بررسی و تبیین کردند. الهام نظری‌منظور، مسئول کتابخانۀ فرهنگسرای ولایت واقع در منطقۀ خضریان همدان، با بیان اینکه این کتابخانه در مناطق آسیب‌پذیر همدان واقع شده اظهار کرد: در این منطقه مشکلاتی چون طلاق و اعتیاد، بر بستر محرومیت شکل گرفته است. در طول یک سالی که کتابخانه افتتاح شده، تجربیات بسیاری در حوزۀ کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی را به دست آوردیم و برای پاسخگویی به این نوع نیازهای مراجعه‌کنندگان، حلقه‌های مطالعاتی را ایجاد کردیم و مشاورانی از شهرداری و بهزیستی به یاری ما آمده‌اند. به عنوان نمونه، در ابتدای هر حلقه کتاب‌هایی با موضوع همان حلقه معرفی میکنیم و در مسیر جلسات از مشاوران کمک می‌گیریم. مثلاً یکی از کتاب‌های معرفی‌شده، کلیدهای رفتار با نوجوانان بود که توانست با خواندن و گفتگوی مادران و راهنمایی مشاوران، در زندگی اعضای حلقه تأثیر به‌سزایی بگذارد.
محبوبه احمدوند، کتابدار کتابخانۀ ولایت شهرستان ملایر، از کتابخانه‌اش گفت که در منطقه‌ای محروم واقع شده است و در نقد مقاله ادامه داد: از این جلسه انتظار راهکارهای بهتری داشتم. این مقاله یا ارائۀ آن، بسیار کلی بود و کمتر به راهکار متناسب با کتابخانه و کتابدار ایران اشاره داشت. ما در کتابخانه با این کلیات کاری نداریم، بلکه بیشتر با جزییات مواجه هستیم، با خانواده‌هایی مواجهیم که تمکن مالی ندارند، از معضل اعتیاد و طلاق رنج می‌برند، در منطقه‌ای زندگی می‌کنند که جایگاهی برای تفریح سالم ندارد و افراد، به‌ویژه بانوان و دختران نمی‌توانند دور یکدیگر جمع شوند.
کتابدار کتابخانه ولایت شهرستان ملایر با بیان تجربۀ عملی خود گفت: کتابخانه در نوبت صبح خلوت است اما در نوبت بعدازظهر، با توجه به همین مسائل منطقه‌ای، برای خانم‌های خانه‌دار و دختران کلاس‌های مختلف آموزشی برگزار میکنیم؛ چراکه خانواده‌ها تمکن مالی ندارند و ما باید آنان را در یادگیری کمک کنند. به علاوه، کتاب‌هایی معرفی میکنیم که برای زندگی آنان مفید باشد و در این مسیر، مربیانی به ما کمک می‌کنند و هیچ هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند. با این تعهد اجتماعی، کتابخانۀ ولایت در محله‌ای که مستقر است، می‌کوشد بار تمامی محافل فرهنگی کشور را با یاری کنشگران اجتماعی و دغدغه‌مندان رفع محرومیت، به دوش بکشد.
سیده لادن هاده‌ئی که به مدت شش ماه مسئولیت یک کتابخانۀ تازه‌تأسیس در میان محرومان را بر عهده داشته، اظهار کرد: در منطقۀ پیرامون این کتابخانه، با کودک‌همسری، ترک تحصیل، اعتیاد و در دسترس بودن مواد مخدر برای کودکان و نوجوانان مواجه بودیم و بانوان متأهل نیز اجازه حضور در کتابخانه را نداشتند. برای برقراری ارتباط مؤثر، از کارشناسان آموزش و پرورش، بهزیستی و انتظامی استان برای حل مشکلات کمک خواستیم و با آنکه بعضی کاربران این منطقه ظاهراً علاقه‌ای به تغییر رفتار خود نداشتند، اما با مسابقات و برنامه‌ها و خدمات کتابخانه‌ای، آنان را تا حدی با اطلاعات و خودآموزی آشتی دادیم. مثلاً در حالی که اسطوره نوجوانان پسر این منطقه، یک فرد بزهکار و اصطلاحاً شرور بود، از علاقۀ نوجوانان به ورزش‌های مبارزه‌ای الهام گرفتیم و مسابقاتی در حوزه خبرنویسی ورزشی و کتابخوانی با همین موضوع برگزار کردیم.
فاطمه نقوی، کتابدار کتابخانۀ عمومی کوثر همدان، با بیان اینکه ریشۀ مشکلات ما عمدتاً از ناآگاهی است، چالش اصلی خود و همکارانش در کتابخانه را عدم استقبال بزرگسالان معرفی کرد و ادامه داد: برای حل این مشکل، از بسیج و کلینیک اندیشۀ نیک کمک گرفتیم و با برگزاری کارگاه‌های مختلف فرزندپروری، همسرداری و ... راهی برای جلب علاقۀ آنان گشودیم. همچنین با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان استقبال خوبی از کتابخانه دارند و به بهانه‌های مختلفی در آن حاضر می‌شوند، برای آنان برنامه‌های مختلفی اجرا و طراحی میکنیم و امیدواریم از این طریق، آگاهی ریشۀ محرومیت و آسیب را برکند.
جمشید چایانی، مسئول کتابخانۀ شهید اشرفی اصفهانی و رئیس ادارۀ شهرستان کبودراهنگ، کتابخانه‌های عمومی را برای از بین بردن آثار فقر و ریشه‌کن کردن بنیان آن مؤثر دانست و با بیان اینکه اطلاعات نقش مهمی در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند، اظهار کرد: شهروندان فقیر حق دارند اطلاعات لازم را دریافت کنند تا به شهروندان غنی تبدیل شوند و بدون تردید کتابخانه‌های عمومی در این فرآیند سهمی بارز دارند. این مراکز مهم، برای تأثیرگذاری بیشتر باید به طراحی و تبیین نقشه راه بپردازند. در مراکز روستایی نیز کتابخانه‌ها نقشی متناسب دارند، می‌توانند اطلاعات لازم را دربارۀ شیوه‌های نوین کشاورزی و دامپروری ارائه دهند، روش‌های پس‌انداز و مدیریت مالی، مذاکره و ایجاد قدرت چانه‌زنی، حفظ فرهنگ روستایی و اتخاذ سبک زندگی مطلوب را آموزش دهند و دولت را در حل بسیاری از معضلات یاری رسانند.
روح‌الله رسولی، کتابدار کتابخانه عمومی شهید مطهری و رئیس ادارۀ شهرستان فامنین، با اشاره به اینکه کتابخانه مطهری و کتابخانه‌های شهرستان در مداخله درمانی به بسیاری از مددجویان کمک کرده است، اظهار کرد: ما تأثیر کتابخانه‌ها را در رفع آسیب‌ها و کاستن از محرومیت اجتماعی تجربه کرده‌ایم و کاهش مشکلات مددجویان کمیتۀ امداد را به‌واسطۀ ارتباط با کتاب و کتابخانه دیده‌ایم. کتابخانه برای زنان مطلّقه و فرزندان آنان بسیار کارآمد بوده است و توانسته در این حوزه نقش مطلوبی ایفا کند. اما همۀ سازمان‌ها و دستگاه‌ها باید برای حل آسیب‌ها و محرومیت‌ها، هم‌افزا و هماهنگ و متحد شوند. کتابخانه در حوزۀ پیشگیری و شناسایی مشکل و ارجاع آن به متخصصان رفع آسیب و معضل، نقش‌آفرین و یاریگر خواهد بود. نمونه‌ای از این همراهی و تأثیر، در برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای زنان سرپرست خانوار در کتابخانه دیده می شود. حدود 450 زن سرپرست خانوار را با مشارکت کمیتۀ امداد، بهزیستی، بسیج و ... انتخاب کردیم و با کارگاه‌های مهارت آموزی، بر افسردگی و انفعال بسیاری از آنان غلبه شد و مراحل درمانی و توانمندسازی همچنان در حال انجام است. یا با برگزاری کارگاه پیشگیری از پرخاشگری نوجوانان، خشونت اجتماعی این گروه در پیوند و انس با کتاب، کاهش یافته است.
مریم قنبری خوشنود، کتابدار کتابخانۀ شاهد، اظهار کرد: کتابخانۀ ما در یک منطقۀ محروم واقع شده است، اما مردم به صورت خودجوش در برنامه‌ها شرکت می‌کنند. علاقه به کتاب و داشتن انگیزۀ آگاهی است که تعیین می‌کند چه میزان به اهداف مورد نظر دست می‌یابیم. باید این علاقه و انگیزه را تقویت کرد و به مدد آن، آسیب و محرومیت را نشانه گرفت. او تأکید کرد: البته همواره محرومیت باعث توقف و ایستایی جامعه نمی‌شود و چه‌بسا، خود انگیزۀ ارتقای همت و خودساختگی و بالندگی شود.
فائزه آقاملائی، مسئول کتابخانۀ عمومی بامداد در شهر فرسفج، نیز با اشاره به اینکه کتابدار باید فردی باهوش و زیرک باشد، اظهار کرد: احساس کردیم که اعضای کتابخانه به آموختن دانش و مهارت رایانه نیاز دارند، که این دوره‌ها را برگزار کردیم. یا اعتماد به‌نفس کودکان و نوجوانان عضو را به‌سبب بدخطی پایین دیدیم و برگزاری کلاس خوشنویسی را طراحی کردیم. این برنامه‌ها را کتابدار از نیازهای اجتماع اطراف و اعضا بیرون می‌کشد و به‌ظاهر، نسبتی با آسیب و محرومیت ندارد، اما بی‌اعتنایی به آن، موجب غفلت از مهارت‌های کسبوکار و توانمندی‌های فردی می‌شود و احتمالاً آسیب و محرومیت را دامن خواهد زد.
محرومیت را از وجه‌های مختلف بررسی کنیم
با طرح تجربیات کتابداران، باشگاه دیدگاه‌های استادان و دانشگاهیان را دربارۀ مقاله و موضوع جویا شد. علی‌اکبر فامیل‌روحانی، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، با اشاره به اینکه مقالۀ ارائه‌شده متعلق به سال‌ها پیش و برآمده از جامعۀ دیگری است، متذکر شد: محرومیت‌ها را باید از جنبه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعۀ هدف بررسی کرد. در بحث‌های مختلف اجتماعی نمی‌توانیم با یک جلسه، به پاسخ برسیم بلکه باید نکات را یک به یک واکاوی کنیم تا بتوانیم راهکار علمی و مناسب را ارائه دهیم.
بهروز بیات، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، با پرسش از اینکه «مسئولیت محرومیت‌زدایی بر عهده کیست؟»، خاطرنشان کرد: مهمترین نقش کتابخانه‌ها توانمندسازی و آگاهی‌بخشی است. بنیادی‌ترین مشکل ما جهل نیست، بلکه توهم دانایی است و کتابخانه‌ها می‌توانند این توهم را بزداید و نیاز واقعی به دانایی را متجلی کنند. اگر بتوانیم جامعه‌ای توانمند داشته باشیم، محرومیت نیز نخواهد ماند. آگاهی است که می‌تواند راه توانمندی را بگشاید و مشکلات را برطرف کند.
حسین اصغرنژاد، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، با بیان اینکه رفع محرومیت‌های اجتماعی بسیار پیچیده است، تأکید کرد: پیاده سازی رفع محرومیت توسط متولیان امر در کشورهای توسعه‌یافته نیز با چالش مواجه است. باید به مبدأ تحقیق توجه کنیم. انسان و روان او، رکن اصلی تحقیق است که باید مورد تحلیل قرار بگیرد. بدون تعریف مناسب از انسان مطلوب، مبدأ و مقصد معیوب است. آسیب و محرومیت، با توجه به آن الگو مشخص می‌شود. با این حال، در عمل، محرومیت اجتماعی اگر علت تامه نباشد، مهمترین عامل ایجاد آسیب‌های اجتماعی است و آسیب‌های اجتماعی نیز به سهم خود، یکی از مهمترین عوامل در ایجاد و تعمیق محرومیت‌های اجتماعی است. این دو، در مراتب خود، علت و معلول یکدیگرند. در این میانه، کتابداران و کتابخانه‌ها به دنبال مداخلۀ فضولی نیستند بلکه برخورد متعهدانه و غیرمستقیم را دنبال می‌کنند. کتابخانه، فرهنگسرا، موزه، سینما و ... برای این است که افراد جامعه در بسترهای فرهنگی مناسب قرار گیرند و سطح فرهنگ عمومی ارتقا یابد. کتابخانه عمومی دانشگاه همۀ مردم است و تلاش دارد که با اعتلای سطح آگاهی جامعه، بسیاری از محرومیت‌ها و دغدغه‌ها را برطرف کند و پاسخ دهد.
حسین وکیلی مفرد، عضو هیأت علمی دانشگاه، با اشاره به اینکه برخی از موارد که در مقاله ارائه شد در کشور ما نیز مصداق دارد خاطرنشان کرد: به نظر می‌رسد راهبرد جامع و سیاست‌گذاری فراگیر و برنامه‌ریزی معینی برای ایفای نقش اساسی کتابخانه‌های عمومی نداریم. این راهبرد و سیاست و برنامه، فراتر از یک دستگاه است و در هر منطقه هم اقتضائات خود را دارد. پس از شناسایی آسیب‌ها، باید اولویت همۀ مناطق باید تعیین شود. ساختار و الزام کتابخانۀ ایرانی متفاوت از الگوها و نمونه‌های خارج از کشور است و با کارکرد فرهنگسراها و کتابخانه‌های عمومی در کشورهای پیشرفته نیز سازگاری ندارد. جلسات متعددی نیاز است که به نقش واقعی کتابخانه‌های خود در این حوزه برسیم.
ژاله سلیمی‌فر، دیگر استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در استان همدان، با بیان اینکه حوزه کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی در ایران به‌لحاظ نظری و عملی، نسبتاً نو و جدید است، افزود: خوشبختانه کتابداران خلاقانه و در عمل به این حوزه ورود کرده‌اند و در حال شکل‌دهی به نقش جدید کتابخانه‌های عمومی هستند. امروزه دانشگاه‌های ایران هم در حال شکل‌گیری نسل‌های سوم، چهارم و حتی پنجم است و در کتابخانه‌های عمومی نیز باید این روند طی کنند، و نقش‌ها و نسل‌های جدیدتری برای کتابخانه‌ها پی‌ریزی گردد. اگر بخواهیم کتابخانه‌های عمومی در حوزه محرومیت‌زدایی وارد شوند، باید به این پرسش‌های عملیاتی پاسخ داده شود که آیا بودجه‌ای تعریف شده و اختصاص یافته است؟ سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای این مقصود، توسط چه کسی انجام می‌شود؟ سلیمی‌فر با تأکید بر اینکه نگاه سیستمی در کشور وجود ندارد و هر سازمان کار خود را می‌کند، خاطرنشان کرد: تا زمانی که این نگاه در کشور حاکم نشود، دستیابی به توفیق بعید و ناشدنی است.
لزوم همگرایی بین دستگاه‌ها برای کاهش محرومیت‌های اجتماعی
رضا قیاسی، مشاور عالی استاندار همدان، از منظر تخصصی خود و جایگاه کارگزار و سیاست‌گذار محلی به مسئله پرداخت و گفت: کتابدارن بیش از اینکه در وظایف معمول کتابدار از دیدگاه عموم محدود باشند، یک جامعه‌شناس، پرستار و مسئول آموزش نیز هستند. خوشبختانه کتابداران کتابخانه‌های عمومی در مسیری پیش می‌روند که اثرگذار اجتماعی خود را مضاعف کنند. این نوع جلسات باید ادامه یابد چراکه همۀ سازمان‌ها دغدغۀ جامعه را دارند اما برای اثرگذاری، نیاز به گفتگو و هماهنگی است تا دغدغه و عمل به توسعۀ موثر بینجامد. در جامعۀ توسعه‌یافتۀ مطلوب، وقتی بر توانمندی فرهنگی و اقتصادی افزوده شده، آمار بزهکاری و آسیب کاهش می‌یابد. اگر سطح آگاهی و توانمندی مردم ارتقا یابد، مطمئناً آسیب‌ها و نابرابری کمتری خواهیم دید. آثار تعلیم و تربیت و تحصیلات، به طور بارز در رفع محرومیت و آسیب قابل مشاهده است؛ هرچند این اثر، کامل نیست و در مواردی چون اعتیاد، شاهدیم که با وجود آگاهی‌های لازم، همۀ زمینه‌های آسیب از بین نمی‌رود. در هر حال، آگاهی ثمربخش، راهکار و مقصودی کارا برای بهبود است، به‌ویژه در نسل جوانی که منبع و سرمایۀ عظیم انسانی ماست.
دعوت به مشارکت و همراهی با کتابخانه عمومی در رفع نابرابری
محمد جوهرچی، مدیرکل آموزش و پژوهش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، در پایان این نشست تصریح کرد: کتابخانه‌های عمومی، به صورت واقعی و مطلوب عمومیت نخواهد یافت، مگر آنکه عموم ذی‌نفعان از اقشار گوناگون جامعه در مدیریت و پیشبرد و بالندگی آن مشارکت کنند. برگزار شدن جلساتی چون باشگاه مقاله‌خوانی، بیشتر، اظهار نیاز و درخواست کتابخانه‌های عمومی و مدیریت نهادی آن برای جلب مشارکت همگان و به‌ویژه نخبگان جامعه برای التفات به این مراکز و رصد خدمات، برنامه‌ها و اثربخشی آنهاست تا به این مدد، هم کتابخانه و هم اجتماع پیرامون، غنی شود. امیدواریم نهاد بتواند از انجمن‌های مختلف و باشگاه‌هایی این‌چنین استفاده کند و از مجاری گوناگون معرفتی بهره ببرد و تعالی یابد. از جمله، یکی از دریچه‌هایی که برگزاری جلساتی چون باشگاه مقاله‌خوانی می‌گشاید، بررسی یافته‌های علمی پیشین و نقد و تأمل بر آن برای اکنون و آینده ماست.
جوهرچی با بیان اینکه مقاله بر کلیدواژه محرومیت با تأکید بر نابرابری و تبعیض متمرکز بود، گفت: بخشی از نابرابری‌ها را کتابخانه می‌تواند برطرف یا امکانات لازم را وساطت کند و در اختیار مردم قرار دهد. در متون مرجع کتابخانۀ عمومی، سه کارویژه برای چنین کتابخانه‌هایی تعریف شده است؛ کارویژه نخست، اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی است و عمدتاً با تلقی معمول ما از کتابخانه سازگار است و از طریق منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه کتاب و سایر منابع اطلاعاتی صورت می‌پذیرد. کارویژۀ دوم، آموزش و یا یادگیری مادام‌العمر است که باید از آموزش‌های مدرسه‌ای و دانشگاهی فراتر برود و بیشینۀ آموزش‌های مورد نیاز مردم برای زندگی بهتر را تا پایان عمر به ایشان ارائه دهد. سومین کارویژۀ کتابخانه‌های عمومی، مربوط به فراغت فرهنگی و ایجاد فضاهایی برای گفتگو و تقویت ارتباط و تعامل بین اقشار گوناگون مردم، به عنوان صاحبان و کنشگران فرهنگ است. اگر کتابخانۀ عمومی در همۀ این حوزه‌ها ورود نکند و اثر نیافریند، ناتمام و نابسنده است و چه‌بسا حذف خواهد شد.
مدیرکل پژوهش نهاد، از یکایک سازمان‌ها، سامانه‌ها و مجامع دانشی و اجتماعی و مردمی دعوت کرد تا برای حصول به عدالت، برابری فرصت و زندگی خوشایند با هماهنگی و همدلی و هم‌افزایی، کنشگر باشند و در نهایت، افزود: در این مسیر، کتابخانه‌ها نمی‌توانند منفعل بمانند و در انتظار مراجعه بنشینند و تنها به امانت کتاب و منابع در اختیار خود خرسند باشند، بلکه با اصلاح ساختارهای درونی و فعالیت در سطح و عمق ارتباطی و معرفتی جامعه، نقش‌آفرینی فراتر را در نظر دارند. البته ایفای این نقش، در قالب هویتی کتابخانه‌ها خواهد بود و مراقبت می‌شود از مداخلاتی که در تزاحم با سایر بخش‌هاست، پرهیز گردد.
|
