دومین نشست ژورنال‌کلاب کارکردهای اجتماعی

«نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان»

نشست «ژورنال‌کلاب» با موضوع «نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان» در اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان زنجان برگزار شد.

نخستین نشست «ژورنال‌کلاب» استان زنجان و دومین نشست ژورنال‌کلاب نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که به کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی می‌پردازد، با موضوع «نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان»، با حضور امیر علی نیک بخش، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان زنجان؛ مهدی افضلی، مدیرعامل انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان؛ کریم حنفی نیری، پژوهشگر، نویسنده و محقق؛ قاسم موحدیان، رئیس کتابخانه‌های عمومی شهرستان زنجان و دبیر جلسه؛ و جمعی از مسئولین و کتابداران کتابخانه‌های عمومی،کارشناسان و رؤسای ادارات شهرستان‌ها پنجشنبه دوم آبان ماه 98 در سالن جلسات کتابخانه سیدافضل موسوی زنجان برگزار شد.

 تغییر رویکرد و بازتعریف نقش اجتماعی کتابخانه‌های عمومی

قاسم موحدیان، دبیر نشست دربارۀ هدف از برگزاری نخستین باشگاه «ژورنال‌کلاب» گفت: هدف این جلسات ژورنال‌کلاب ایجاد حساسیت به موضوع و توجه به رویکردهای علمی در ارتباط با مسائل کتابخانه‌های عمومی است و می‌تواند فرصتی برای اندیشه‌ورزی درباره برخی مسائل عینی کتابخانه‌ها و شناسایی ظرفیت‌های جدید کتابخانه‌های عمومی در ارتباط با نقش و کارکرد اجتماعی‌شان باشد.

ارائه مقاله

در ادامه این نشست سمیرا فلسفی، کارشناس توسعه امور کتابخانه‌های استان زنجان به ارائه مقالۀ «نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان» نوشتۀ آنه گلدینگ پرداخت. سمیرا فلسفی گفت: هدف اصلی مقاله بررسی مفهوم کارکردهای اجتماعی در حوزه کتابخانه‌های عمومی است. روش تحقیق کیفی بوده و در مصاحبه‌هایی که با کاربران اصلی کتابخانه‌های عمومی صورت گرفته در مجموع ۶۱ نفر از افراد و گروه‌های جامعه مورد مطالعه قرار گرفتند. نویسنده با بررسی متونی که در این حوزه نگاشته شده و همین‌طور نتایج تحلیل مصاحبه‌ها با استفاده از نرم‌افزار ATLAS.ti به یک سری مفاهیم کلیدی رسیده و به بررسی آن‌ها پرداخته است.

مفهوم مشارکت اجتماعی رویکرد‌های گوناگونی را در بر می‌گیرد و به وسیله آن نهاد‌های خدمات عمومی این امکان را در اختیار شهروندان قرار می‌دهند که بتوانند نظرات خویش را در رابطه با چگونگی برآورده شدن نیازهای خود و همین‌طور خدماتی که مورد انتظارشان بیان کنند. جوامع توسعه‌یافته در این زمینه موفق و پیشرو هستند و در واقع فعالیت‌های زیادی در این زمینه انجام داده و کاربران کتابخانه‌ها را تشویق به مشارکت و تعامل بیشتر با کتابخانه می‌کنند. از جمله می‌توان به تشکیل شوراها و انجمن‌های مشورتی در این زمینه اشاره کرد. این کار می‌تواند کل جامعه را به سمت مشارکت بیشتر سوق دهد.

بنا به نظر اکثر مصاحبه‌شوندگان، کتابخانه‌ها در گذشته تمرکز بیشتری بر کاربران فعال خود داشتند و به نوعی مشتری‌مدارتر بودند، ولی در آینده باید نقش اجتماعی فعال‌تری ایفا کنند. هر چند ممکن است این مسئله نقدی بر مشتری‌مداری کتابخانه‌ها باشد اما مسئله اصلی این است که ما نباید به خاطر تمرکز روی کاربران فعال، از افرادی که کمتر به کتابخانه مراجعه می‌کنند و یا تا کنون از خدمات کتابخانه‌ها استفاده نکرده‌اند، غافل شویم. 

گزارشی درباره فعالیت دو باب از کتابخانه‌ها از منظر مشارکت اجتماعی

در ادامه مسئولین کتابخانه‌های عمومی سیدافضل موسوی زنجان و اندیشه سپید نابینایان گزارشی از فعالیت‌های کتابخانه که با رویکرد مشارکت اجتماعی و با همکاری اعضا برگزار شده است را ارائه کردند.

فاطمه دنیوی، مسئول کتابخانه سیدافضل موسوی با اشاره به بخش دیگری از این مقاله گفت: میزان مشارکت اجتماعی در کتابخانه سیدافضل موسوی بر اساس نیاز کاربران می‌باشد نه بر اساس دستورالعمل چون مشارکت اجتماعی به تازگی وارد بحث نهاد شده است هدف اصلی کتابخانه در مشارکت اجتماعی رسیدن به جامعه رشدیافته و متعالی و براین اساس وظیفه ما آگاهی دادن به مردم و ارتقای فرهنگی است. 

سرمایه اجتماعی یک جامعه، پویایی افراد آن جامعه است و افراد آن جامعه با هم ارتباط درست و پویایی نداشته باشد سرمایه اجتماعی حاصل نمی‌شود. به گفته رانگاناتان کتابخانه موجودی زنده و پویاست؛ و برای زنده ماندن باید تعامل داشته باشد و ارگان‌های دیگری را به مشارکت بگیرد و البته تاکنون با ارگان‌های مختلفی مشارکت داشته‌ایم به عنوان مثال نشست قصه‌گویی با کانون پرورش فکری، شاهنامه‌خوانی، مشاوره تغذیه و روانی کودک، مشاور مهارت‌های زندگی از سازمان بهزیستی، مشاوره قبل و بعد از ازدواج، تعامل با کانون‌های فرهنگی و مساجد.

فاطمه محسنی، مسئول کتابخانه اندیشه سپید با توجه به شناخت از نیازهای کتابخانه، و نقش کتابخانه اندیشه سپید ویژه روشندلان در مشارکت اجتماعی شهروندان گفت: کتابخانه اندیشه سپید با هدف ارتقای فکری روشندلان و حضور آنان در محیط اجتماعی و فرهنگی و خدمت‌رسانی به این قشر تأسیس شده است.

همیشه دغدغه بنده این بود که افراد نابینا در منطقه زندگی خود حداقل یک کتابخانه داشته باشند و در این راستا مسئله تردد و عبور و مرور نابینایان و دسترسی آنان بدون مزاحمت برای دیگر افراد خانواده مورد توجه بود. همه افراد جامعه حق دارند که از همه امکانات استفاده کنند و معمولاً امکانات شهری برای افراد معمولی و عادی شهر در نظر گرفته شده و معلولان در این حوزه مورد توجه قرار نمی‌گیرند، متأسفانه نگاه جامعه به معلولان اینگونه است که معلول یا نابینا شخصی درمانده است که نیاز به ترحم دارد، در حالی‌که هرگز چنین چیزی صحت ندارد.

کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های نقد و بررسی کتاب، حافظ‌خوانی، مولوی‌خوانی و آشنایی با شعرای مختلف، کلاس‌های خلاقیت و کارگاه‌های اوریگامی برای کودکان روشندل با هدف افزایش مهارت آنان را از برنامه‌های جنبی کتابخانه اندیشه سپید عنوان کرد و گفت: اگر خانواده‌ها درخواست کارگاه و کلاس جدید برای فرزندانشان داشته باشند، در این کتابخانه برای آنان برگزار خواهیم کرد.

ضرورت استفاده از ظرفیت مؤسسات و انجمن‌های مردمی

مهدی افضلی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد زنجان گفت: کتابخانه محل حفظ و نگهداری دانش مضبوط بشری برای استفاده کاربران است. اما نباید کتابخانه را تنها به عنوان مرکزی نگهداری و امانت کتاب ببینیم. کتابخانه وظیفه دارد نیازهای علمی، فرهنگی و اجتماعی مراجعان را برآورده سازد.

در حال حاضر ظرفیت استقبال مردم از مؤسسات عمومی و انجمن‌ها و خیریه‌ها بسیار مناسب است و همین طور تجارب ما نشان داده که مردم در مسائل اجتماعی مشارکت می‌کنند و کتابخانه باید این ظرفیت‌ها را شناسایی کنند.

بازآفرینی نقش اجتماعی کتابخانه‌ها و کتابداران

کریم حنفی نیری، پژوهشگر و نویسنده محقق در ادامه نشست با اشاره به کارکردهای اجتماعی کتابخانه گفت: سازمان‌ها هر کدام کارکردهای خاص خودشان را دارد و با توجه به این کارکردها نقش‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را ایفا می‌کنند و اگر این کارکرد مشخص نباشد محکوم به زوال و نابودی است.

بازآفرینی یعنی این که می‌خواهیم آفرینش انجام بدهیم اما آفرینش در رابطه با آن چیزی که در کتابخانه است و به کتابخانه منتسب است، از کتابدار گرفته تا منابع اطلاعاتی و خدماتی که می‌تواند در این کتابخانه ارائه دهد.

در این بازآفرینی کتابدار باید پژوهشگر باشد یعنی روش‌شناسی بداند چون در دنیا و هر علمی میزان ابطال‌پذیری و اثبات‌پذیری بر اساس روش، ارزیابی می‌شود کتابدار باید کتابشناس باشد یعنی کتابشناسی که بتواند نیازهای جامعه را بسنجد و ارزیابی کند.

کتابدار امروز ما در نقش جدیدش باید جامعه‌شناس باشد معیار ارزیابی و شناخت جامعه را بلد باشد نه اینکه به جامعه نگاه بکند؛ یعنی اینکه حساسیت به مسائل اجتماعی داشته باشد و اینکه جامعه را بشناسد؛ نیاز سنج و نیاز شناس باشد. این‌ها به صورت زنجیر به همدیگر ارتباط دارد کتابداری که نیاز سنج و نیاز شناس باشد باید کتابدار موضوعی باشد، محقق باشد، باید کتاب‌شناس باشد و در نهایت کتابدار باید کتابخوان باشد، معضلی که اکثر کتابدار‌های ما امروز درگیر هستند کتابداری را به عنوان شغل نگاه می‌کنند ولی منِ کتابدار باید کتابخوان باشم تا بتوانم کتابدار خوبی باشم.

شناسایی ظرفیت‌ها، و کاستی‌ها و پیشنهادات کاربردی

در ادامه، رؤسای شهرستان‌ها، مسئولین و کتابداران به ارائه برخی از تجربیات خود در این حوزه و نظرات و پیشنهادهایی برای کمک به نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان پرداختند.
یاسر روحانی رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان طارم مطرح کرد: اگر می‌خواهیم که کتابخانه‌های عمومی به عنوان پایگاه اجتماعی و همین‌طور باعث جلب مشارکت اجتماعی بین مردم بشود، کتابداران حتماً باید با این اهداف آشنایی داشته و آموزش‌های لازم را ببینند و مهارت‌های متعددی را از قبیل جامعه‌شناسی و روابط عمومی آموزش ببینند.

عبدالحسین بختیاری، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان ابهر نیز لزوم توجه به بسترسازی این امر را یادآوری شد و اینکه می‌بایست یک بازتعریف از آموزش کتابداران و همچنین فضای کتابخانه‌های عمومی انجام بشود. اگر زیرساخت‌ها آماده بشود کتابخانه محلی برای انجام فعالیت‌های اجتماعی، دیدارها، نشست‌ها و محلی برای یادگیری و آموزش گروهی تبدیل خواهد شد.

لیلا صباغی رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان خرمدره نیز اشاره کرد پیش‌فرض دولتی دانستن کتابخانه‌ها از دیدگاه مردم، از این منظر که گمان می‌کنند کتابخانه به اندازه کافی بودجه دارد، یک مقدار مشارکت‌شان را پایین آورده است چون بنده در خیریه هم فعالیت می‌کنم این را می‌بینم. مردم در مؤسسات عمومی و غیر دولتی مشارکت فعالی دارند ولی کتابخانه را ارگانی دولتی می‌دانند.

مهناز کریم‌زاده کتابدار کتابخانه حکیم هیدجی شهرستان ابهر است نیز افزود در بحث اجاره سالن‌ها و فضاهای کتابخانه‌ای نباید صرفاً نگاه درآمدزایی داشته باشیم، بلکه باید به فرصت‌های آموزشی که امکان برگزاری در کتابخانه دارد و همین طور ایجاد بخش‌های جدید در کتابخانه‌ها توجه کنیم.

زینب سیدی مسئول کتابخانه خیری سید سجاد و سید فاطمه موسوی زنجان نیز به تجربه برگزاری کارگاه‌های آموزشی آشنایی با کتابخانه و خدمات آن برای دانش‌آموزان در مدارس و همین‌طور تشکیل گروه‌های کتابخوان در مجتمع‌های مسکونی اشاره کرده، نتایج آن را مثبت ارزیابی نمودند.

الهام سلیمی کتابدار کتابخانه مهدوی زنجان نیز به لزوم اعتمادسازی به عنوان یک اصل در بحث تعامل با شهروندان اشاره داشته و همین طور تجربه برپایی ایستگاه جمع‌آوری هدایای مردمی در کتابخانه‌ها برای کمک به سیل‌زدگان را اتفاقی مثبت در راستای تعامل اجتماعی ارزیابی کردند.

سپیده سلیمی، کتابدار کتابخانه سهروردی زنجان بحث استفاده از ظرفیت و فضای کتابخانه‌ها در روزهای تعطیل یا ساعاتی که کتابخانه غیرفعال است برای یک سری کارهای اجتماعی و برپایی رویدادها و نمایشگاه‌های فرهنگی را مطرح کردند.

سمانه مومنی‌فر، کتابدار کتابخانه سهروردی زنجان افزود: بحث مشارکت‌های اجتماعی را می‌بایست با توجه به امکانات و ظرفیت در نظر گرفت و زمینه اینکار لازم است به لحاظ زیرساخت‌ها، طراحی فضای داخلی کتابخانه، قوانین و سیاست‌ها و از همه مهم‌تر توانمندی و انگیزه نیروی انسانی وجود داشته باشد.

اکرم بابایی، مسئول کتابخانه بصیرت روستای نیماور زنجان پیشنهاد دادند که گروه‌هایی از اعضا در کتابخانه‌ها برای انجام فعالیت‌های داوطلبانه تشکیل شده و در اجرای برنامه‌های مختلف فرهنگی، و اجتماعی به ما کمک کنند. به‌ویژه در محیط‌های روستایی و مناطق دوردست، استفاده از مشارکت و همیاری اعضا می‌تواند رویکرد مناسبی برای کتابخانه بوده و اثرات خوبی داشته باشد.

حمید رحمتی، کارشناس آمار و پژوهش اداره کل زنجان نیز پیشنهادی مبنی بر ایجاد امکان حضور شورایاری در کتابخانه و استفاده از فضای کتابخانه برای دیدار شهروندان با مسئولان و اعضای شورای شهر مطرح کردند.

حسین کرمی، مسئول حراست کتابخانه‌های عمومی زنجان نیز آموزش مهارت‌های ارتباطی به همکاران را یکی از راهکارهای تربیت کتابدار اجتماعی مطرح کردند.

الهه سلیمی، رئیس اداره امور کتابخانه‌های استان زنجان نیز به لزوم فرهنگ‌سازی و زمان بر بودن این موضوع اشاره داشته و لزوم تدوین دستورالعمل مناسب برای ورود کتابخانه‌ها به موضوع مشارکت‌های اجتماعی و استفاده از فعالیت‌های داوطلبانه را یادآور شدند.

بهروز حیدری، کارشناس فرهنگی اداره کل کتابخانه‌های استان زنجان نیز ضمن نقد روش‌شناسی مقاله ارائه شده، به بیان تجربیات خود از اولین حضور و تعامل با کتابدار کتابخانه در سال‌های گذشته پرداخته و ضمن اشاره به اهمیت کتابدار به عنوان نیروی پیش برنده، توجه به توانمندی و ایجاد انگیزه را پیش‌شرط ورود کتابخانه‌ها به مشارکت‌های اجتماعی دانستند.

حسین رحمانی‌زاده، کارشناس منابع اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان زنجان نیز مطرح کردند که بروکراسی و نبود خط و مشی مشخص و در برخی موارد قوانین ناکارآمد، فرصت جنب و جوش و تکاپو را از کتابخانه‌ها می‌گیرد و یک نکته دیگر مربوط به مشکلات طراحی فضا و معماری کتابخانه‌هاست. فضای طراحی شده برای اغلب کتابخانه‌ها در حال حاضر فضای مشخص و محدودی است که امکان برگزاری فعالیت‌های بیشتر و همراه با سروصدا را نمی‌دهد و فضای غالب به مخزن و سالن‌های مطالعه اختصاص یافته است.

نیک بخش، مدیر کل محترم کتابخانه‌های عمومی استان زنجان نیز مطرح کرد: از اینکه کتابخانه‌ها بر مشکلات جاری و مسائل مربوط به امورات روزانه نظیر هزینه آب و برق و گاز و ... در چندسال اخیر فائق آمده و می‌توانند به موضوعات مهم‌تری نظیر برپایی باشگاه‌های ژورنال‌کلاب و طرح موضوع مشارکت اجتماعی بپردازند، جای خرسندی دارد. کتابخانه‌ها می‌بایست مزیت‌های خاص خود را شناسایی و انواعی از خدمات اطلاعاتی ارایه دهند که افراد در جاهای دیگری نظیر دانشگاه یا مدرسه نمی‌توانند دسترسی داشته باشند تا بتوانند افراد را جذب کنند.

اصل مقاله
فایل ترجمه
فایل ارائه