چهارمین نشست از سلسله نشستهای ژورنال‌کلاب؛
«نقش کتابخانههای عمومی به عنوان محل اجتماع در جلب مشارکت اجتماعی شهروندان»
چهارمین نشست از سلسله نشستهای «ژورنال‌کلاب» که به کارکردهای اجتماعی کتابخانههای عمومی می‌پردازد، با موضوع «نقش کتابخانههای عمومی به عنوان محل اجتماع در جلب مشارکت اجتماعی شهروندان» شنبه 9 آذرماه، با حضور دکتر علی منصوری، عضو هیئت علمی و مدیر گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان و دکتر رضا همتی، عضو هیئت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه اصفهان و جمعی از مسئولین و کتابداران کتابخانههای عمومی استان اصفهان در محل اداره کل کتابخانههای عمومی برگزار شد.
یکی از مصادیق ایفای نقش اجتماعی کتابخانه، نگاه به کتابخانه به عنوان محلی برای اجتماع است.
در ابتدای نشست، خانم اعظم بیگلو دبیر جلسه با ارائه توضیحاتی پیرامون نشستهای ژورنال‌کلاب، هدف از برگزاری این جلسات مقاله‌محور را کم کردن فاصله بین مقالات علمی حوزه کتابخانههای عمومی با آنچه در عمل در کتابخانهها اتفاق می‌افتد، بیان نمود. نگریستن به مسائل عمومی از زاویه مقالات علمی و به‌کارگیری نتایج و یافتههای کسب شده یکی از رهاوردهای نشستهای ژورنال‌کلاب میتواند باشد.
ژورنال‌کلابهای برنامه‌ریزی شده نهاد کتابخانههای عمومی پیرامون کارکردهای اجتماعی کتابخانه در حال برگزاری است و این امر سبب باز تعریف نقشها و کارکردهای اجتماعی کتابخانههای عمومی میشود. امروزه با ظهور رقیبان قدرتمند برای کتابخانههای عمومی، پایبندی به خدمات سنتی و عدم همگامی با نیازهای جامعه، سبب به انزوا کشیدن و طرد کتابخانهها از جامعه میشود. در شرایط فعلی ما بدون اینکه با جامعه تعامل مؤثر داشته باشیم و بدون مشارکت جامعه نمی‌توانیم به اهداف و رسالتهایمان به عنوان یک سازمان خدمت‌رسان دست پیدا کنیم، از این نظر بحث مشارکت اجتماعی بسیار جدی بوده و باعث میشود کتابخانههای عمومی بیش از پیش پویاتر شوند.
کتابخانه عمومی می‌بایست با جامعه در تعامل باشد و با فعالیتها و برنامهها، سودمندی اجتماعی خود را نشان داده و در اجتماع اثرگذار باشد. یکی از مصادیق ایفای نقش اجتماعی کتابخانههای عمومی، نگاه به کتابخانه به عنوان محلی برای اجتماع است.
تاکید بر کتابخانه به عنوان محلی برای اجتماع از چندین سال پیش مطرح بوده است. در اواخر سال 1990 اُلدنبرگ، مفهوم مکان سوم مطرح کرد و این نظریه به حوزه کتابخانهها نیز وارد شد. کتابخانه به عنوان مکان یا مکان سوم، در واقع فضا و مکانی برای گرد هم جمع‌شدن افراد، آشنایی، دوست‌یابی، جامعه‌پذیری، تفریح و سرگرمی، گپ‌و‌گفت و بحثهای منطقی یا همان گردهمایی‌های غیررسمی است. در حال حاضر این رویکرد بخشی جدایی ناپذیر از کتابخانههای عمومی و رسالتهای آنان است و خود سبب تعریف کارویژههای نوینی برای کتابخانههای عمومی خواهد شد.
ارائه مقاله
پس از بیان اهداف و ماهیت نشست، خانم ملیحه سلیمیان، مسئول کتابخانه عمومی هنر و اندیشه فولادشهر مقاله "How do public libraries function as a meeting places?" را ارائه دادند.
ملیحه سلیمیان هدف اصلی این مقاله را بررسی این موضوع عنوان نمود که چطور کتابخانههای عمومی به عنوان یک مکان مناسب برای برگزاری نشستها عمل میکنند. این پژوهش توسط سه تن از پژوهشگران دانشگاه اسلو و در کشور نروژ انجام گرفته است. جامعه و نمونه آماری پژوهش از بین کاربران کتابخانههای عمومی سه شهر بزرگ اسلو به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شده و ابزار جمع آوری دادهها، پرسشنامه بوده که در تهیه آن از نظرات و دیدگاه کتابداران کتابخانههای عمومی استفاده شده است.
نتایج همه این پژوهشها مبنی بر این است که کتابخانههای عمومی وظیفهای فراتر از امر اطلاع‌رسانی و آموزش دارند و میتوانند ظرفیت خود را با عنوان یک مکان غیر رسمی برای ملاقات‌ها و برگزاری نشستها توسعه دهند. کارکردهایی مثل سیاستگذاری اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی که در حیطه کارکردهای کتابخانه عمومی مطرح شده ناظر به وظیفه اثرگذاری اجتماعی این اماکن است. پژوهشگران مقاله حاضر با بررسی پژوهشهای پیشین به این نتیجه رسیدند که یک مطالعه تجربی و عمیق در رابطه با این موضوع انجام نگرفته و به همین منظور پژوهشی در این راستا انجام شد.
نتایج پژوهش نشان داد افرادی که تحصیلات پایینتری دارند در جلسات عمومیتر شرکت میکنند، درحالی‌که افراد با تحصیلات بالاتر از جلسات و نشستهای تخصصی استقبال بیشتری نمودهاند. درواقع، بین تحصیلات و استفاده از کتابخانه به عنوان محلی برای نشست همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین معمولاً افراد با سطح درآمد کمتر، از کتابخانه به عنوان محل ملاقات استفاده میکنند. به طور کلی بررسی نظرات پاسخگویان در پژوهش نشان میدهد کارکردهای کتابخانه به عنوان محل اجتماع به شش دسته اصلی تقسیم میشود:
- کتابخانه به عنوان فضا یا میدانگاهی برای جمع شدن افراد (The library as a square)؛
- کتابخانه به عنوان مکانی برای ملاقات با افراد مختلف (The library as a place for meeting diverse people)؛
- کتابخانه به عنوان فضا و قلمرویی عمومی (as a public sphere)؛
- کتابخانه به عنوان مکانی مناسب برای فعالیتهای مشترک با دوستان و همکاران (The library as a place for joint activities with friends and colleagues)؛
- کتابخانه به عنوان مکانی برای اطلاع‌رسانی جلسات در سایر مراکز (The library as a metameeting place)؛
- کتابخانه به عنوان مکانی برای نشستها و جلسات مجازی و استفاده از اینترنت و مکالمات گروهی (The library as a place for virtual meetings).
به عنوان نتیجه کلی میتوان از پتانسیلها و قابلیتهای کتابخانههای عمومی برای برگزاری جلسات، نشستها و جلب مشارکت اجتماعی شهروندان استفاده نمود.
جلب مشارکت اجتماعی شهروندان در کتابخانه های عمومی
دکتر رضا همتی، عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان در بخش دوم نشست، به موضوع «جلب مشارکت اجتماعی شهروندان در کتابخانههای عمومی» پرداخت. وی، پس از تشکر جهت برگزاری این نشست، به این امر اشاره نمود که کتابخانههای عمومی، نهادی فرهنگی است و همانند سایر نهادها همچون خانواده، رسانه، سیاست، دین میتوان از زاویه جامعه‌شناسی هم به آن نگریست و ضمن آسیب‌شناسی آن، به ارائه راهکار پرداخت.
دکتر همتی گفت: بحث مشارکت در هر حوزه‌ای از چالشهای عمده آن حوزه است و اکثر کشورهای در حال توسعه با بحث جلب مشارکت افراد در جامعه مشکل دارند، به طوری که سرمایه اجتماعی جزو پنج ابر چالشی است که در کشور مطرح شده است. بنابراین فقط کتابخانهها با این مسأله که چگونه به جلب مشارکت اجتماعی شهروندان بپردازند، مواجه نیستند و سایر نهادها هم با عدم مشارکت‌پذیری و همراهی کمتر جامعه مواجه هستند. بسیاری از نهادها همان نگاه سنتی و نقشهای حداقلی در رابطه با جامعه را پذیرفته اند. در حالی‌که نقشهای حداکثری یا کارویژههای خاص در رابطه با کتابخانههای عمومی میتواند مورد توجه قرار گیرد. بنابراین مشارکت اجتماعی مقولهای پیچیده است که ریشههای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی دارد.
هر نهادی در طول تاریخ در پاسخ به یک نیاز شکل گرفته، اگر این نهاد متناسب با نیاز تغییر نکند و در برابر محیط پیرامون پاسخگو نباشد، با بحران‌های متعددی مواجه میشود. بحران مشروعیت، بحران کارآمدی و بحران اثربخشی از جمله این بحرانها هستند که در نهایت باعث زیر سؤال رفتن ماهیت وجودی آن نهاد شده و در طول زمان منجر به حذف آن نهاد خواهند شد. نهاد کتابخانه نیز در پاسخ به نیازهایی به وجود آمده و کارکردهای مختلفی از جمله ادغام اجتماعی، انسجام اجتماعی، سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی در بحرانها، یادگیری مادام العمر در جامعه پسامدرن، کارکردهای فرهنگی و غیره برای آن مطرح میشود.
راهکارهایی در خصوص جلب مشارکت اجتماعی
دکتر همتی با اشاره به مقاله مطرح شده در نشست راهکارهایی در خصوص جلب مشارکت اجتماعی شهروندان در کتابخانههای عمومی ارائه دادند.
- قرار گرفتن در شاهراه اجتماعات محلی، معرفی خود و اثبات سودمندی کتابخانههای عمومی در حوزههای اجتماعی و فرهنگی و حل مشکلات و مسائل مردم و به طور خلاصه فرآیند اقناع‌سازی؛
- تلاش برای تغییر تصویر ذهنی جامعه در مورد کتاب و کتابخانه و کتابخوانی. سعی شود تصویر اولیهای که در رابطه با کتابخانه به ذهن میآید تصویر درست و ایده‌آلی باشد؛
- تغییر نگرش در حوزه سیاستگذاری و دست اندرکاران باید اتفاق افتد. در حال حاضر نیاز به تغییر ساختاری و کارکردی احساس میشود تا سمت و سوی سیاستگذاری در راستای رفع نیازهای جامعه باشد؛
- تلاش برای جذب حداکثری و دفع حداقلی. هنر این است که افرادی که یک بار هم به کتابخانه مراجعه ننمودهاند دعوت نماییم. مثلا عضویت افراد بی‌سواد، کم سواد و غیره؛
- تلقی یکپارچهای از مشتریانمان نداشته باشیم. باید هر کتابخانهای جامعه خود را شناخته و مطابق با درخواستها و دغدغه‌های آن جامعه برنامه‌ریزی نماید. گروههای سالمند، کودک، معلول، زندانیان، مهاجران و قومیتهای مختلف باید طبق نیاز خود خدمات دریافت نمایند؛
- بازتعریف کارکردهای کتابخانه و ورود به حیطه مسائل اجتماعی؛
- درگیر نمودن شهروندان در حیطه سیاستگذاری؛
- تبدیل کتابخانه به پاتوق فرهنگی؛
- و تبدیل کتابخانه به محلی برای گفتگو و جامعه‌پذیری کودکان.
عضو گروه جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان در نهایت این‌گونه جمع‌بندی نمود که تنها در صورتی میتوانیم به رونق و پویایی هر نهادی از جمله کتابخانه، امیدوار باشیم که آن نهاد در جامعه اثربخش و تأثیرگذار باشد.
«ملزومات و نقش کتابخانههای عمومی به عنوان محل اجتماع»
در ادامه دکتر علی منصوری، عضو هیئت علمی و مدیرگروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه اصفهان به موضوع «ملزومات و نقش کتابخانههای عمومی به عنوان محل اجتماع» پرداخت.
وی با بیان این که مقاله خوبی برای بررسی و ارائه در ژورنال‌کلاب انتخاب شده است، مطرح نمود که آیا در کشور ما کتابخانه عمومی زیرساختهای اولیه و ظرفیت و پتانسیل لازم جهت ایفای نقش محل اجتماع را داراست؟ آیا کتابخانه عمومی ما برای این کارکرد تعریف شده و با این دیدگاه بنا نهاده شده است؟
به منظور پاسخگویی به این سوال ابتدا تعاریفی از کتابخانه مطرح شد. انجمن کتابداران آمریکا تعریفی از کتابخانه ارائه داده است:
"A library is a collection of resources in a variety of formats that is (1) organized by information professionals or other experts who (2) provide convenient physical, digital, bibliographic, or intellectual access and (3) offer targeted services and programs (4) with the mission of educating, informing, or entertaining a variety of audiences (5) and the goal of stimulating individual learning and advancing society as a whole."
طبق این تعریف هدف اصلی کتابخانه پیشرفت جامعه است. کمسیون ملی یونسکو اهداف کتابخانه را به شرح زیر برشمرده است:
- توسعه فرهنگی: مشارکت فعال در برساخت زبان، شعائر، آداب، و شیوههای رفتار فرهنگی؛
- توسعه اجتماعی: شهروندی فعال، حرکت در جهت توسعۀ حقوق شهروندی و مشارکت اجتماعی؛
- توسعه حرفهای: وابسته به تولید، رضایت شغلی، رفاه مالی و پایداری اقتصادی؛
- توسعۀ فردی: شامل تربیت و هدایت رفتار، گفتار و منش فردی و اصلاح و بازسازی خویش؛
- توسعۀ آموزشی: شامل ارتقاء دانشها و مهارتهای فرد در جهان هر دم نو شوندۀ امروز.
به این ترتیب تعریف کتابخانه به عنوان محل اجتماع به این صورت است که کتابخانه باید به عنوان حدِ واسط و رابط میان مردم و مسئولان عمل کند و محلی باشد که در آن، سیاست‌ها، قوانین و روابط بدون درخواست قبلی، در اختیار مردم قرار گیرد. به این ترتیب، مردم محلی برای تبادل ایدهها، دانش و افکار در قالب دورهمیهای غیر رسمی دارند و کتابخانه به عنوان محل سوم با تأکید بر جنبه اجتماعی شناخته میشود، جایی که نه در خانه میتوان دید و نه در محل کار.
تبدیل کتابخانه به محلی برای اجتماعات نیاز به الزامات و زیرساختهایی دارد که بدون آنها نمیتوان به این کارکرد اجتماعی تحقق بخشید. تعریف مشخص نقشهای کتابخانه (توسط سیاستگذاران بالادستی)، فضای فیزیکی مناسب، منابع مناسب، کتابدار علاقه‌مند، تعاملات گسترده با جامعه و فناوری از الزامات اولیه کتابخانه به عنوان محل اجتماع هستند. کارکردهای کتابخانه عمومی به عنوان محل اجتماع شامل موارد زیر است.
- محلی برای پژوهش گروهی؛
- محلی برای آموزش گروهی؛
- محلی برای تعاملات اجتماعی؛
- محلی برای ارتقاء مهارتها؛
- محلی برای تخلیه هیجانات؛
- محلی برای هدایت علاقه‌مندیها.
کتابخانه عمومی محلی برای پژوهش و آموزش است و نقشهایی همچون آموزش مادام‌العمر، ارائه خدمات به پژوهشگران آزاد، دانش‌آموزان، زنان خانه‌دار، بازنشستگان، معلولین و نقش پشتیبانی سازمانهای دولتی و غیردولتی و غیره دارد. کتابخانه عمومی در کارکرد تعاملات اجتماعی، دارای نقشهایی همچون هدایت گروههای حرفهای و شغلی، هدایت بحثهای اجتماعی، هدفمندی زندگی سالمندان، هدایت شغلی، همچنین استفاده از مشاوره متخصصان در حوزههای مختلف و بستری برای گردآوری ایدههای عمومی است.
امکانات مورد نیاز کتابخانههای عمومی برای ایفای نقش کتابخانه به عنوان محل اجتماع شامل فضاهایی همچون اتاق بحث، اتاق معلولین، سالنهای مخصوص مطالعات گروهی به همراه منابع، سالنهای مخصوص اجتماعات، سالنهای مخصوص آموزشهای هدفمند، و همچنین زیرساختهای فناوری برای ایجاد شبکههای اجتماعی و زیر ساخت بانک اطلاعاتی برای ارائه اطلاعات مناسب است.
موانع تبدیل کتابخانه عمومی به محلی برای اجتماع نیز شامل کیفیت و کمیت نامناسب خدمات، تعاملات اجتماعی اندک در کتابخانههای عمومی، عدم دسترسی یکسان افراد جامعه به اطلاعات، عدم تمایل کتابداران برای یادگیری مهارت ارتباطی، عدم تمایل برای حضور خانوادگی، عدم تمایل به انجام کارهای مشترک در کتابخانهها، عدم تمایل انجام کارهای داوطلبانه و کتابخانههایی صرفاً قرائت‌خانه است.
در ادامه دکتر منصوری به نتایج پژوهش ابراهیمی و علی‌پور[1] اشاره کرد که با بررسی کیفی نقش کتابخانههای عمومی ایران به این نتیجه دست یافتند که این کتابخانهها نمود کمتری در ایجاد و ارتقای اعتماد اجتماعی داشتهاند. پژوهش مذکور راهکارهای رفع این موانع را شامل ایجاد بستر مناسب فیزیکی، تمرکززدایی و دادن اختیارات به مجموعه‌های مدیریتی محلی و کتابخانهها، ایجاد انگیزه در بین کتابداران، استفاده از متخصصین، ایجاد کتابخانههایی به عنوان محلی برای پژوهش، ایجاد بسترهای مناسب ایجاد گروههای مجازی، قائل شدن تفاوت بین نقشهای کتابخانههای عمومی بر اساس شاخص جغرافیایی، تبلیغات مناسب و استفاده از فناوریها بیان می‌کند.
دکتر علی منصوری در انتهای سخنان خود با ذکر این نکته که ایجاد کتابخانه به عنوان محل اجتماع فقط یک نظریه نیست، به ارائه یک الگوی پیشنهادی برای کتابخانههای عمومی پرداخت. ایشان در نهایت با ذکر این مطلب که نکات و مطالب سودمند و راهگشایی در این جلسات ارائه میشود، ابراز امیدواری نمود دغدغه اصلی مسئولین نهاد به‌کارگیری و اجرایی نمودن این راهکارها باشد و خروجی این جلسات را در عمل شاهد باشیم و این خود سبب ایجاد انگیزه همکاری و حضور فعال دانشگاهیان و کتابداران در این نشستها خواهد شد.
ارائه دیدگاههای حاضرین در جلسه
در ادامه، حاضرین در نشست به ارائه برخی از تجربیات خود در این حوزه و نظرات و پیشنهادهایی برای کمک به نقش کتابخانههای عمومی به عنوان محل اجتماع در جلب مشارکت اجتماعی شهروندان پرداختند.
خانم ملیحه سلیمیان مسئول کتابخانه هنر و اندیشه عنوان نمود در شرایط فعلی حداقل امکانات و حداقل انگیزه برای تبدیل کتابخانه به عنوان محل اجتماع وجود دارد و لازم است در این خصوص ایجاد انگیزه شود. وی اشاره نمود در اجرای برنامه‌های فرهنگی و فعالیتهای اجتماعی کتابخانههای عمومی، به جذب و جلب مشارکت اجتماعی اعضا و کاربران بیشتر توجه شود و برنامهها به صورت صوری و یا برای رفع تکلیف برگزار نشوند.
حکیمه علی عابدی همکار کتابدار شهرستان شهرضا نیز با اشاره به زیرساختهای لازم برای کتابخانه به عنوان محل اجتماع، بیان نمود توجیه شدن همکاران و آموزشهای لازم در این خصوص ضروری است. در اجرای خدمات و برنامه‌هایی که به کارکردهای اجتماعی کتابخانه می‌‌پردازند باید یک مرحله قبل از انجام برنامه که وجود همکاران علاقه‌مند به تعامل اجتماعی است مد نظر قرار گیرد. ایشان همچنین آموزش کتابداران برای نحوه تعامل و برخورد با مراجعه‌کنندگان را از نکات جدی برشمردند.
مینا رضایی مسئول خدمات اداری و امور عمومی شهرستان فلاورجان نیز این مسأله را مطرح نمود که یکی از الزامات تبدیل کتابخانه به محل اجتماع توجیه جامعه، سیاستگذاران و مسئولان امر در رابطه با کارکردهای اجتماعی کتابخانه است. اساتید و دانشگاهیان باید به برگزاری جلساتی در این خصوص همت گمارند تا با وجود پشتوانه علمی، طرح به درستی پیش رود، امری که با ایجاد انجمن ارتقای کتابخانههای عمومی امیدوار هستیم تحقق یابد. رضایی به این نکته نیز اشاره نمود که ملاک ارزیابی و مقایسه عملکرد کیفیت برنامهها و تأثیرگذاری بر مخاطب باشد و نه تعداد برنامهها.
منیژه احمدی مسئول کتابخانه شهید مطهری فولادشهر بیان نمود نهاد کتابخانههای عمومی در سالهای اخیر با انجام برخی از اقدامات در کتابخانهها کمک به ایجاد بستر لازم برای تبدیل کتابخانه به عنوان محل اجتماع نموده است. از جمله این اقدامات، استخدام نیروهای متخصص بومی، راه‌اندازی سامانه فعالیتهای فرهنگی و ایجاد بخش کودکان و نوجوان و ارسال کتاب به این بخشها بوده است.
پریناز بابایی از همکاران شهرستان لنجان نیز، محدود نشدن به فضای کتابخانه و بردن فعالیتها و خدمات به بیرون از کتابخانه را راه‌حلی برای حل مشکل عدم دسترسی به کتابخانهها برشمرد. همچنین وی کتابخانه بدون دیوار را راهکاری برای معرفی فعالیتها و خدمات کتابخانه به جامعه دانست که سبب جلب مشارکت اجتماعی افراد میشود.
[1] ابراهیمی، رحمان؛ علی‌پور نجمی، سکینه (1392). بررسی کیفی نقش کتابخانههای عمومی در ایجاد و ارتقای اعتماد اجتماعی. پژوهش‌نامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 3(2)، ص 51-72.
اصل مقاله 
فایل ترجمه 
فایل ارائه 
|
