ارائه تجربیات شرکت در کنفرانس بین‌المللی ایفلا 2019؛
مدیریت بحران‌های طبیعی توسط کتابخانه‌های عمومی؛ آری یا خیر

هدف رخدادهای علمی- ارتباطی دفتر پژوهش و آموزش
در ابتدا دکتر داود حاصلی رئیس اداره انتشارات و ارتباطات علمی نهاد به ارائه توضیحاتی در خصوص برگزاری سلسله رخدادهای علمی دفتر پژوهش و آموزش پرداخت و عنوان کرد: دفتر پژوهش و آموزش در راستای هم‌اندیشی علمی- تخصصی و اندیشیدن به مسائل کتابخانه‌های عمومی، مجموعه‌ای از رخدادهای علمی شامل سخنرانی، نشست و ژورنال‌کلاب برنامه‌ریزی کرده است. هدف از برگزاری این رخدادهای ارتباط علمی، تقویت گفتمان کتابخانه‌های عمومی در تعامل متخصصان دغدغه‌مند از حوزه‌های دانشی و مهارتی مختلف با کتابداران و حرفه‌مندان آگاه از ابعاد عینی مشکلات و ظرفیت‌های کتابخانه‌های عمومی است. در این جلسات به دنبال حل مسائل این حیطه و ارتقای خدمت در کتابخانه‌های عمومی به یکایک مخاطبان است. چنین رویدادهایی، مسئله‌محور و کارکردگرا بوده هدفی مشخص را با طرحی به‌سامان، طی دوره‌ای مستمر دنبال می‌کند. سلسله جلسات سخنرانی‌های علمی بخشی از این رخدادها هستند که با هدف ارائه دستاورهای پژوهشی و دانش کتابداران و کارشناسان نهاد کتابخانه‌های عمومی و دریافت بازخورد از سایر همکاران دغدغه‌مند و آگاه به مسائل این حوزه برگزار می‌شود. ایشان در ادامه اشاره کرد از ایده‌های کتابداران برای برگزاری جلسات مشابه استقبال خواهد شد.
ایشان با بیان اینکه جلسه حاضر به ارائه دستاوردهای حضور سرکار خانم پازوکی در 85اُمین کنگره بین‌المللی ایفلا در شهر آتن اختصاص دارد، افزود: سرکار خانم پازوکی رئیس گروه استاندارد کتابخانه‌های عمومی در دفتر برنامه‌ریزی، حال حاضر در دو کمیته ایفلا نیز عضویت دارند: کمیته استانداردها و کمیته کتابخانه‌های عمومی. سرکار خانم پازوکی در کنگره ایفلا 2019 آتن گزارشی با عنوان «کتابخانه‌های عمومی و مدیریت بحران در ایران» ارائه کردند که در بخشی از سخنرانی خود به محتوای این مقاله خواهند پرداخت.
ما در این سخنرانی به دنبال اندیشیدن به دو مسأله هستیم. نخست اینکه ایفلا سازمانی جهانی با سابقه برگزاری 85 سال کنگره بین‌المللی است که سالانه رخدادی بین‌المللی و عظیم را با حضور کتابداران سراسر دنیا برگزار می‌کند و دارای ظرفیت‌های عظیم کتابداری در سطح دنیا است. حال ایفلا دارای چه فرصت‌ها و منافعی برای کتابخانه‌های عمومی در ایران است؟
دوم اینکه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با ظرفیت حدود 3500 کتابخانه و 7000 کتابدار که در کشوری با سابقه غنی فرهنگی و تاریخی واقع شده است که اتفاقاً دارای ظرفیت‌های بالای کتابداری در منطقه خاورمیانه هم است، چه ظرفیت‌هایی برای تعامل و همکاری با ایفلا دارد؟

مدیریت بحران و کتابخانه‌های عمومی ایران
در ادامه فاطمه پازوکی به بیان تجربیات سفر 85اُمین کنفرانس بین‌المللی ایفلا (2019) و ارائه مقاله با عنوان مدیریت بحران و کتابخانه‌های عمومی ایران پرداخت.

تاریخچه ایفلا
«ایفلا (IFLA)، سرنام عبارت فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری (International Federation of Library Associations and Institutions) است. این فدراسیون در سال ۱۸۸۵ با عضویت حدود ۲۰ کشور کار خود را آغاز کرد و در حال حاضر تقریباً تمامی کشورهای عضو سازمان ملل و کشورهای فعال در حوزه کتابداری، به عضویت این فدراسیون درآمده اند. ایفلا در قالب کمیته‌های تخصصی و حرفه‌ای فعالیت می‌کند. در حال حاضر دارای ۳۵ کمیته تخصصی است که تعداد این کمیته‌ها با احتساب زیرمجموعه‌ها به ۵۳ کمیته می‌رسد. تمامی این مجموعه‌ها ذیل پنج کمیته اصلی و حاکمیتی فعالیت می‌کنند. کمیته‌های حاکمیتی موظف به سیاست‌گذاری‌های کلان هستند که در سلسله مراتب توسط ۵۳ کمیته مذکور به صورت زنجیره‌وار دنبال و اجرا خواهد شد.
فدراسیون بین المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری به عنوان نهادی بالادستی، نخ تسبیحی میان مؤسسات، گروه‌ها و انجمن‌های مختلف حوزه کتابداری در سطح جهان محسوب شده و در واقع در ذیل چتر ایفلا بین گروه های مختلف فعال در حوزه کتابداری هم افزایی ایجاد می شود.

کنفرانس ایفلا 2019
هشتاد و پنجمین کنفرانس ایفلا در سال ۲۰۱۹ به میزبانی شهر آتن در یونان برگزار شد. بر اساس روال کلی کنفرانس های ایفلا، این دوره نیز شامل نشست هایی عمومی دربرگیرنده مباحث مربوط به سیاستگذاری ها، رأی گیری ها و ... و نیز نشست های تخصصی شامل جمع بندی مباحث مربوط به ۵۳ کمیته بود. نکته جالب توجه این بود که برنامه های مدون مربوط به نشست ها، دستور جلسات، نقش هر یک از اعضا در جلسات و ... یک ماه پیش از شروع کنفرانس در اختیار اعضا قرار گرفت. روز قبل از شروع کنفرانس نیز، برنامه‌هایی که طی سال آینده باید بررسی و اجرا شود و نیز جدول زمانبندی برای اجرای آن ها، مشخص شد. در واقع کنفرانس سالانه ایفلا به جمع بندی و مرور فعالیت هایی می پردازد که طی یک سال انجام شده است.

نقشه کتابخانه‌های جهان
در جلسه افتتاحیه کمیته کتابخانه عمومی در هشتاد و پنجمین کنفرانس ایفلا، بعضی از فعالیت‌هایی که در سال گذشته برنامه‌ریزی شده بود، در قالب یک یا دو سخنرانی ارائه شد تا سایرین در جریان اقدامات انجام شده قرار بگیرند و نکات مورد نظر در برنامه کاری سال آتی لحاظ شود. در این نشست مبحث library map of the world و یا نقشه کتابخانه‌های جهان توسط کریستین پابرزا از روسیه و موضوع مدیریت کتابخانه‌های عمومی در زمان بحران توسط بنده ارائه شد.

مجمع عمومی
مجمع عمومی کنفرانس نیز شامل جلسه گروه حاکمیتی ایفلا (governing board) بود. طی این جلسه افراد جدیدی به گروه اضافه شدند که تا سال ۲۰۲۱ عضو گروه خواهند بود و دوره ریاست خانم گلوریا پرز سالمرون پس از دو سال به پایان رسید. نکته جالب توجه در دوره دو ساله مدیریت رؤسای ایفلا این است که جدای از تعیین رئیس فعلی که تا سال ۲۰۲۱ عهده‌دار مسئولیت است، رئیس دوره بعدی (۲۰۲۱-۲۰۲۳) نیز انتخاب شد. رئیس دوره بعد موظف است در کنار رئیس فعلی به عنوان کارآموز فعالیت کرده و با همراهی وی در جریان شیوه انجام امور قرار گیرد. در واقع رئیس فعلی، باید رئیس دوره بعد را به لحاظ کیفی تضمین کند. به‌علاوه با واگذاری مسئولیت به نفر بعدی، رؤسای پیشین از مجموعه خارج نشده و در نظامی بالادستی همراهی خود را با ایفلا ادامه می‌دهند و در عین حال ناظر برکار فرد پیشنهادی خود در مقام ریاست هستند.
با انتخاب رئیس جدید جزئیات گزارش مالی نیز ارائه شد. در واقع ایفلا نهادی غیر دولتی است و بودجه آن از محل اعضا و فعالیت هایی در حال انجام، به دست می آید و با مشکلاتی در این زمینه مواجه هستند. یکی از موارد ارائه شده در گزارش مالی رئیس پیشین، جلب حمایت بنیاد بیل و ملیندا گیتس بود. این بنیاد که از فعالیت های فرهنگی در سراسر جهان حمایت می کند، بر اساس سیاست های خود به منظور افزایش پویایی نهادهای غیردولتی، به میزان موفقیت آن نهاد در جلب مشارکت جامعه جهانی، (و در واقع میزان حق عضویتی که از اعضایش در سال گذشته دریافت کرده)، به آن نهاد کمک مالی می‌کند.

رأی‌گیری برای تغییر در سازوکارها
از دیگر موارد مطرح شده در مجمع عمومی ایفلا، رأی‌گیری برای ایجاد تغییر در سازوکارها بود. بر اساس قوانین ایفلا، برای تغییر در روال معمول انجام امور، اعضای شرکت کننده در مجمع عمومی سالانه ایفلا باید اظهار نظر کنند. یکی از مواردی که به رأی گیری گذاشته شد، افزایش میزان حق عضویت سازمانی و کاهش حق عضویت فردی بود که با مخالفت اعضا رو به رو شد، دلایل ذکر شده برای مخالفت: برای این تغییر یک مطالبه حرفه‌ای باید وجود داشته باشد و این درخواست باید از سوی حرفه‌مندان مطرح شود و نه از سوی اعضای ایفلا!

رونمایی سند راهبردی ایفلا
سند راهبردی ایفلا (IFLA Strategy) برنامه‌ای برای سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ است و برنامه‌ریزی برای فعالیت کمیته‌ها را تحت تأثیر قرار خواهد داد. تدوین آن حدود دو سال به طول انجامید و اعضای تمام کمیته‌ها در تدوین آن نقش داشتند.
هدف و چشم انداز این سند، ایجاد و تقویت کتابخانه‌های عمومی متحد و قوی اعلام شده و برای تحقق این چشم انداز مأموریت‌ها، ارزش‌ها و مسیرهایی در نظر گرفته شده است. آزادی دسترسی به اطلاعات و تضمین آزادی بیان مطابق بند ۱۹ بیانیه حقوق بشر، اعتقاد به برابری افراد، جوامع و سازمان‌ها در دسترسی به اطلاعات، تضمین خدمات اطلاعاتی و کتابخانه‌های با کیفیت برای ضمانت دسترسی و تضمین بهره‌مندی همگان از برنامه بدون توجه به نژاد، دین، ملیت، جنسیت، موقعیت جغرافیایی،‌ ارزش های مطرح شده در این سند است. در این راستا، نخستین مسیر پیشبینی شده، تلاش برای هم صدایی کتابداران و کتابخانه ها در سراسر جهان بود که مواردی همچون دستیابی به اهداف توسعه پایدار، حضور در مجامع بین المللی، همکاری با انجمن‌ها و کتابخانه‌ها برای رفع چالش‌ها و اهمیت دادن به افکار عمومی ذیل این موضوع مطرح شد. الهام بخش بودن و تقویت حرفه و ارائه ایده‌های نوآورانه دومین مسیر پیش‌بینی شده بود که راهکار در نظر گرفته شده در این خصوص، کمپین‌سازی برای گسترش ارتباطات اثرگذار، تدوین استانداردهایی به منظور بهبود حرفه و رفع انتظارات کاربران و تقویت زیرساخت های کتابخانه ها بود.
مسیر سوم، توانمندسازی رشته از طریق ایجاد فضایی برای اشتراک ایده‌ها، پشتیبانی از شبکه‌های مجازی و ارتباطات برای گفت‌وگوهای بیشتر، گسترش همکاری‌های ملی و منطقه‌ای مشترک و توسعه حرفه و به‌روزسازی شیوه‌های فعلی بود. چهارمین مسیر هم بهینه‌سازی سازمانی از طریق دستیابی به نظام مالی پایدار، بسیج منابع (شبکه‌های انسانی) و تقویت دفاتر و واحدهای پویا، تنوع بخشی و گسترش عضویت در مجامع کتابخانه‌ای به منظور تبادل تجربیات مشترک و تقویت و بهبود دیدگاه‌ها از طریق ارتباطات نوآورانه بود.

کتابخانه‌های عمومی و مدیریت بحران
در انتهای جلسه فاطمه پازوکی به فعالیت‌ کتابخانه‌های عمومی ایران در بحران‌های اخیر و ارائه گزارش خود در این باب در مجمع عمومی ایفلا پرداخت و اذعان داشت هدف از ارائه گزارش مطرح کردن این پرسش اساسی بود:
 
«وظیفه کتابخانه‌های عمومی در هنگام مدیریت بحران چیست»؟
آیا فارغ از اینکه مردم و جامعه گرفتار بحرانی مانند سیل یا زلزله و ... شده‌اند کتابخانه‌ها باید به فعالیت‌های روزمره و متداول خود بپردازند و در هنگام بحران هم به فعالیت‌های فرهنگی از قبیل قصه‌گویی و ... بسنده کنند و یا اینکه با توجه به بحران پیش‌آمده برای جامعه باید نقش‌های جدیدی را به‌منظور مدیریت بحران بپذیرند؟

نظرات، پیشنهادات و صحبت‌های کتابداران و کارشناسان
در ادامه از شرکت‌کنندگان در جلسه درخواست گردید در خصوص مطالب ارائه سرکار خانم پازوکی و نقطه‌نظرات، پیشنهادات و تجربیات خود را بیان نمایند.

آقای دارایی، کتابدار کتابخانه عمومی دانشجو اظهار داشت به نظر می‌رسد وظیفه کتابخانه‌ها سازماندهی و تبادل منابع اطلاعاتی است و برای مدیریت بحران سازمان‌های دیگری وجود دارند که متولی این کار باشند.

سیده طاهره سیدی، کتابدار کتابخانه مرکزی پارک شهر بیان کرد، با توجه به ساختار اداره متمرکز کتابخانه‌های عمومی در ایران و روال پیچیده و طولانی اخذ مجوز و هماهنگی برای اجرای برنامه‌های این‌چنینی در کتابخانه‌ها و برخورد سلیقه‌ای مدیران با این موارد عملا کتابداران فعالیت چندانی در این زمینه نمی‌توانند داشته باشند.

زینب غیوری، کارشناس انتشارات و ارتباطات علمی نهاد اظهار داشت که تناقضی بین تأمین نیازهای اولیه افراد و تأمین نیازهای فرهنگی ایشان نیست و نهاد باید به هر دو نقش اشاره شده بپردازد. اما اولویت ارائه خدمات را شرایط زندگی مردم در زمان بحران تعیین می‌کند. از آنجایی که کتابخانه‌های عمومی انعکاسی از زندگی مردم هستند، اولویت ارائه خدمات در زمان بحران از سوی کتابخانه‌های عمومی باید مطابق شرایط زندگی مردم باشد. در روزهای اول بحران‌هایی چون سیل و زلزله، بالتبع اولویت فعالیت کتابخانه باید برآورده کردن نیازهای ابتدایی مردم از قبیل اسکان دادن مردم در کتابخانه،‌کمک به تأمین غذا و تأمین سرمایش و گرمایش افراد باشد. اما زمانی که چند روزی از وقوع حادثه گذشته باشد،‌ خدمات کتابخانه‌های عمومی می‌تواند به سمت ارائه خدمات فرهنگی و توزیع بسته‌های فرهنگی بین مردم سوق پیدا کند. بنابراین در اصلِ ارائه خدمات از سوی کتابخانه‌های عمومی به مردم در زمان بحران تردیدی وجود ندارد، ‌اما اولویت ارائه خدمات کتابخانه‌های عمومی را شرایط زندگی مردم تعیین می‌کند.

خدومی، کتابدار به انواع مشکلات پیش روی کتابداران در کتابخانه‌های عمومی که باعث سلب انگیزه از ایشان می‌شود اشاره کرد.

چند تن از افراد حاضر هم معتقد بودند تبادل منابع اطلاعاتی و فعالیت‌های فرهنگی جزء وظایف کتابخانه‌های عمومی است و مدیریت بحران در این حیطه قرار نمی‌گیرد.

زهرا معظمی، کارشناس انتشارات و ارتباطات علمی نهاد اذعان داشت دو رویکرد در مورد وظایف کتابخانه‌های عمومی وجود دارد یک رویکرد مبتنی بر تبادل منابع اطلاعاتی و فعالیت‌های فرهنگی از جمله قصه‌گویی و ... است که سال‌های متمادی کتابخانه‌های عمومی دنباله‌رو این رویکرد بوده‌اند در مقابل رویکرد دیگر معتقد است کتابخانه‌های عمومی با توجه به اینکه جزء حوزه عمومی قرار دارند وظایفی را از جمله ساخت اجتماعات محلی و ملی، از طریق افزایش سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی و عدالت اجتماعی جوامع و توانمندسازی افراد بر عهده دارند. بر اساس پ‍ژوهش‌های موجود، جوامعی که افراد آن از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند در مواقع بروز بحران بهتر می‌توانند از خود مراقبت کنند و با شرایط ناپایدار جدید سریع‌تر خود را تطبیق دهند. از طرفی مرور برنامه‌ریزی‌های استرات‍ژیک کتابخانه‌های موفق دنیا نشان‌دهنده تغییر رویکرد کتابخانه‌ها از محلی برای تبادل منابع اطلاعاتی به محلی برای شکل‌گیری تعاملات اجتماعی است. با توجه به رویکرد دوم مدیریت بحران و توجه به دغدغه‌های روز جامعه جزء وظایف کتابخانه‌های عمومی است و بسته به مسائلی که جامعه مخاطب کتابخانه‌های عمومی با آن مواجه هستند مدیریت بحران معنا پیدا می‌کند ممکن است جامعه‌ای درگیر مشکلات اقتصادی باشد اما جامعه دیگر درگیر مشکلات ناشی از بلایای طبیعی باشد. مدیریت بحران سه مرحله دارد؛ قبل از بحران، حین بحران و پس از بحران. و به اعتقاد بنده نقش کتابخانه‌های عمومی قبل از بحران بسیار حائز اهمیت است که همان ایجاد جوامعی است با افراد توانمند و سرمایه اجتماعی بالا و انعطاف‌پذیری بیشتر است تا در صورت بروز بحران و ناپایداری اجتماعی سریع‌تر بتوانند به شرایط ثبات بازگردند. در حین بحران به علت جریحه‌دار شدن عواطف انسانی همه افراد و سازمان‌ها می‌خواهند نقشی را ایفا کنند تا شاید مرهمی بر زخمی باشند اما شاید به میدان آمدن افراد آموزش ندیده و غیر متخصص در مدیریت بحران باعث ایجاد خلل در کار افراد آموزش دیده باشد و پیچیدگی اوضاع را افزون کند. از سویی باید در نظر داشت در برنامه‌ریزی شهر و کشور چه نقشی برای کتابخانه‌ها در نظر گرفته شده است؟ نگاه جامعه و مدیران به مدیریت بحران توسط کتابخانه‌ها چیست؟ اگر کتابخانه‌ها بخواهند در این زمینه نقش ایفا کنند نیازمند چه زیرساخت‌ها و امکاناتی هستند؟ ضمن اینکه باید به این نکته توجه داشت که مدیریت کتابخانه‌ها در ایران به‌صورت متمرکز است و اگر کتابخانه‌ها بخواهند به‌صورت جدی در مدیریت بحران نقش ایفا کنند نیازمند این است که نهاد جلسات سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و هم اندیشی مشترکی با سازمان مدیریت بحران داشته باشد تا نقش‌ها و وظایف هر یک مشخص گردد.

مژگان طافی، مسئول کتابخانه عمومی باباطاهر ضمن تشکر از برگزاری این جلسه بیان داشت این جلسات برای به‌روزرسانی دانش کتابداران بسیار حائز اهمیت است و اگر دانش کتابداران به روز باشد شرکت فعال‌تر و مؤثرتری در جلسات سخنرانی و نشست علمی خواهند داشت و هم‌افزایی بیشتری اتفاق خواهد افتاد و می‌توانند نقش مفیدتری در کتابخانه خود ایفا کنند.
فایل گزارش سفر ایفلا 2019  

فایل ارائه مقاله مدیریت بحران در کتابخانه‌های عمومی ایران