به همت دفتر پژوهش و آموزش نهاد؛

مسئله‌شناسی و ارائه دستورکار سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی در ایران

دومین جلسه سخنرانی از سلسله سخنرانی‌های علمی دفتر پژوهش و آموزش نهاد با سخنرانی دکتر رحمان ابراهیمی معاون اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی در موضوع «مسئله‌شناسی و ارائه دستورکار سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی در ایران» چهارشنبه ۱۷ مهرماه 1398، با حضور جمعی از کتابداران کتابخانه‌های عمومی تهران در کتابخانه مرکزی پارک‌شهر تهران برگزار شد.



نقش مؤثر کتابداران در عرصه سیاست‌گذاری کتابخانه‌های عمومی
در ابتدای نشست دکتر محمد جوهرچی مدیرکل دفتر پژوهش و آموزش نهاد، درباره برگزاری نشست‌های علمی دفتر پژوهش و آموزش نهاد گفت: این نشست‌ها در پی آن است تا مسائل کتابخانه‌های عمومی در جمع همکاران‌ ما در نهاد مطرح و به ابعاد مختلف آن پرداخته شود و مجموع این جلسات با سایر همکاران، کارگزاران و سیاست‌گذاران مورد جمع‌بندی و اشتراک‌گذاری قرار گیرد. آنچه که مسئولان ستادی نهاد در این جلسات دنبال می‌کنند، طرح مسئله و شنیدن نقطه‌نظرات و دیدگاه‌های همکاران ارجمندمان در میدان عمل و نزدیک کردن این عرصه‌ها به یکدیگر، برای رسیدن به راه‌حل است.
این جلسات با محصولاتی از سیر مطالعاتی و تأملی همکاران‌مان در نهاد آغاز شد؛ به طوری که هفته گذشته محصول تلاش و ارتباط خانم فاطمه پازوکی، رئیس گروه استاندارد نهاد با مجموعه ایفلا و این هفته محصول تأملات و مطالعات آقای ابراهیمی، معاون اداره کل کتابخانه های عمومی آذربایجان شرقی، در حیطه سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی ایران و هفته آینده نیز مطالعات سرکار خانم مریم امید خدا، مدیر کتابخانه عمومی علامه دهخدا درباره مدل‌های برنامه‌ریزی کتابخانه‌های عمومی ارائه شده و خواهد شد.
احتمال دارد این پرسش مطرح شود که ما کتابداران، مسئولان کتابخانه‌ها و واحدهای مختلف خدمت کننده، در عرصه سیاست‌گذاری کجای کار قرار داریم و چگونه می‌توانیم تأثیر بگذاریم و اساساً هدف از دعوت ما به این جلسات چیست؟ ما معتقدیم که باید از تمام زمینه‌های قدرت و تأثیرگذاری این عرصه استفاده کنیم؛ اینکه  بخشی از ذینفعان، صاحبنظران و مؤثران در حیطه کتابخانه‌های عمومی در سیاست‌گذاری دخیل باشند. چرا که این مجموعه نظرها در جهت اقتدار مجموعه، یعنی نفوذ قدرت شما و همه کسانی که در عرصه فرهنگ در این حوزه خدمت صاحب حق و اثر هستند، استفاده شود تا برخی از مشکلات این حوزه برطرف شود.

لزوم بازنگری در سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی
در ادامه دکتر رحمان ابراهیمی، به تشریح پژوهش خود با عنوان «مسئله شناسی و ارائه دستورکار سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی در ایران» که به تازگی آن را به عنوان رساله دکترای خود در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه خوارزمی تهران ارائه داده بود، پرداخت.
این پژوهشگر حوزه کتابخانه‌های عمومی، طی سخنانی گفت: ما در حوزه کتابخانه‌های عمومی با چالش‌ها و مشکلات مختلفی روبه‌رو هستیم که از جمله آنها می‌توان به بحث چند مدیریتی کتابخانه‌های عمومی اشاره کرد که علی‌رغم تصویب قانون سال ۱۳۸۲ بسیاری از دستگاه‌های دیگر نیز به اداره کتابخانه‌های عمومی می‌پردازند. همچنین مسائلی چون مجموعه‌سازی و تمرکزگرایی در این حوزه و جایگاه کتابخانه‌های عمومی به عنوان یک نهاد اجتماعی، از جمله چالش‌های این عرصه به شمار می‌رود.
اگر مطالعات گذشته در این حوزه را بررسی کنیم متوجه می‌شویم که در اسناد بالادستی از جمله سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ کشور و یا اسناد توسعه پنج‌ساله، برای کتابخانه‌های عمومی نقش روشن و شفافی در نظر گرفته نشده است. با وجود همه سیاست‌گذاری‌هایی که در حوزه کتابخانه‌های عمومی صورت گرفته، همچنان با چالش‌هایی اساسی روبه‌رو هستیم که این موضوع نیاز به بازنگری در قوانین و سیاست‌ها را نشان می‌دهد که این بازنگری باید از سوی نهادهای سیاست‌گذار همچون دولت و مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای فرهنگ عمومی صورت گیرد.

مهم‌ترین مسائل مطرح در سیاست‌گذاری کتابخانه‌های عمومی
این حوزه ابتدا باید به «بیان مسئله» پرداخت که از مهم‌ترین مسائل موجود در این حوزه می‌توان به «مشکلات و چالش‫های حال حاضر کتابخانه‌های عمومی»، «جایگاه کتابخانه‫های عمومی به عنوان یک نهاد اجتماعی و فرهنگی در بین سایر نهادها»، «وجود چالش‫های موجود علیرغم سیاست‫گذاری انجام شده»، «نیاز به بازنگری در سیاست‫ها»، «نهادهای سیاست‫گذار در کشور»، «مسائل اصلی کتابخانه های عمومی در حال حاضر چیست؟» و اینکه «چگونه می‫توانیم مسائل کتابخانه‌های عمومی را در دستورکار نهادهای سیاست‫گذار قرار دهیم؟» اشاره کرد.
اینکه «دستورکار سیاست‫گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی در ایران چگونه است؟» پرسش اصلی این پژوهش و پرسش‌هایی چون «مسائل اصلی کتابخانه‫های عمومی در ایران چه هستند؟»، «یک موضوع با چه ویژگی‫هایی وارد دستورکار سیاست‫گذاری در ایران می‫شود؟»، «فرایند وارد شدن موضوع کتابخانه‫های عمومی در دستورکار نهادهای سیاست‫گذار درکشور چیست؟»، «چه کنشگرانی (فرد، نهاد و ...) می‫توانند موضوع کتابخانه‫های عمومی ایران را در دستورکار سیاست‫گذاری وارد کنند؟» و «نظام مناسب شکل‫گیری دستورکار سیاست‫گذاری کتابخانه‌های عمومی ایران، به نحوی که منجر به تصمیم‫گیری و ارائه راه‫حل در این عرصه شود، چگونه باید باشد؟» پرسش‌های فرعی پژوهش را تشکیل می‌دهند.
مسائلی که در این عرصه، درخصوص آنها سیاست گذاری صورت گرفته، مسائلی چون «ترویج خواندن در کشور»، «مدیریت امور اداری و مالی کتابخانه‌های عمومی کشور»، «ساخت و توسعه کتابخانه‌های عمومی کشور»، «مدیریت ارائه خدمات کتابخانه‫ای کتابخانه‌های عمومی کشور» و «تعیین بازیگران اداره کتابخانه‌های عمومی در کشور» هستند که ذینفعان آنها را فراهم کنندگان خدمات»، «تأمین کنندگان منابع مالی»، «مشتریان»، «جامعه»، «کارکنان»، «حاکمیت»، «رسانه‌ها» و «سمن‌ها» هستند.

استفاده از گروه کانونی متخصصان در پژوهش
ما در بخش سوم پژوهش یک «گروه کانونی» شامل شش نفر از متخصصانی این حوزه، جهت رسیدن به اجماع نظر در یافتن پاسخ پرسش‌ها تشکیل دادیم که یافته‌های این گروه در سه‌بخش ارائه شده است؛ بر این اساس در بخش «مسئله‌شناسی» به اجماع در خصوص مسائل مستخرج از مصاحبه‌ها و قرار گرفتن «فعالیت مدیران ضعیف در عرصه کتابخانه‌های عمومی» در اولویت آخر مقوله، در بخش «نظام دستورگذاری» به اقدام از طریق هیئت امنا و چالش قرارگیری موضوع در دستور جلسه توسط دبیرخانه هیات امنا و در بخش «ارائه راه حل‌های سیاستی» به زمان‌بر و غیرکارشناسی بودن راه حل‌های گروه متشکل از ذینفعان و ایجاد تغییرات تدریجی و جزئی در قانون کتابخانه‌های عمومی رسیدیم.
در بخش «راه حل‌های سیاستی» این پژوهش، دو رویکرد برای حل مسئله تعارض بین سیاست‌گذاری ملی و محلی کتابخانه‌های عمومی کشور مطرح است که یکی به ایجاد تغییرات حداقلی و تدریجی در سیاست‫های موجود و دیگری به ایجاد تغییرات اساسی در ساختار اداره کتابخانه‌های عمومی اشاره دارد که البته نکته مشترک هر دو رویکرد، اداره مشترک کتابخانه‌های عمومی توسط جامعه محلی و دولت است که می‫تواند در کاهش تعارض مؤثر باشد.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد مدیریت امور اداری و مالی کتابخانه‌های عمومی، ساخت و توسعه کتابخانه‌های عمومی، مدیریت ارائه خدمات کتابخانه‫ای کتابخانه‌های عمومی در هر کشوری از مسائل اصلی مورد توجه در مقررات آن کشور است. همچنین لازم است به‌جز این موارد اصلی، موارد دیگری که ناظر بر کیفیت و نحوه ارائه خدمات باشد، در قوانین و سیاست‌های ملی کتابخانه‌ها مدنظر باشد.
همچنین تعارض در سیاست‎های ملی و محلی در ایران و در برخی کشورها مثل هند و پاکستان و ضرورت حل آن، معنای کتابخانه‎های عمومی از دید سیاست‌گذاران، مقایسه نظام پیشنهادی با مدل‌های دستورگذاری، سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی لازمه اثرگذاری در جامعه و توسعه خدمات کتابخانه‌ای و لزوم مشارکت انجمن‌های علمی و جامعه کتابداران در سیاست‌گذاری، از دیگر نتایجی بود که رحمان ابراهیمی در ارائه این پژوهش به آن اشاره کرد.
 
راه‌حل‌های پیشنهادی برای ارائه دستورکار سیاست‌گذاری
ایفای ‫نقش اثربخش انجمن‫های علمی علم اطلاعات و دانش‫شناسی در حوزه سیاست‌گذاری و نهادهای سیاست‌گذار، حضور اثربخش متخصصان کتابخانه‫های عمومی درجامعه و انجمن‫های علمی مرتبط، تلاش برای تعیین بودجه مستقل و افزایش سهم کتابخانه‫های عمومی کشور  از بودجه عمومی کشور و عدم وابستگی بودجه‌ای به شهرداری‌ها، تدارک مکانیسم نظارت بر اجرای قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی کشور توسط هیأت‫امنای کتابخانه‫های عمومی کشور به‌خصوص در امور اداری، مالی و برنامه‫ریزی خدمات، مردمی‫سازی انجمن کتابخانه‫های عمومی استان، شهرستان‫ها، شهرها و بخش‫ها با تغییر اعضای انجمن و افزایش اختیارات مسئولین محلی کتابخانه‫های عمومی کشور، بخشی از راه‌حل‌های پیشنهادی در حوزه سیاست‌گذاری ملی کتابخانه‌های عمومی در کشور است.
همچنین مواردی چون تدوین طرح نحوه مشارکت بخش خصوصی و سایر سازمان‫ها برای تصدی‫گری کتابخانه‫های عمومی، حرکت نهاد کتابخانه‌های عمومی از تصدی‫گری به سمت تنظیم‫گری و سیاست‫گذاری، تدوین نظام ارزیابی عملکرد کتابخانه‫های عمومی کشور و تخصیص بودجه براساس آن، بازتعریف مأموریت کتابخانه‫های عمومی در جامعه و تعریف خدمات بر اساس آن، تقویت کارکردهای آموزشی و اجتماعی کتابخانه‫های عمومی در کشور، مشارکت کتابخانه‫های عمومی برای حل مسائل روز جامعه، تبدیل کتابخانه‫های عمومی از محلی بروکراتیک به مرکز اجتماع محلی، تدوین طرح تمرکززدایی از مدیریت کتابخانه های عمومی کشور و انتصاب مدیران قوی اجرایی در سطوح محلی و واگذاری اختیارات به ایشان بخش دیگری از پیشنهادات رحمان ابراهیمی در این پژوهش بود.  
این پژوهشگر همچنین موضوعاتی چون «مطالعه نگرش سیاست‫مدارن ملی و محلی درباره کتابخانه‌های عمومی»، «ارزیابی سیاست‫های ملی کتابخانه‌های عمومی در ایران»، «مطالعه تطبیقی سیاست‫های ملی کتابخانه‌های عمومی ایران و کتابخانه‌های عمومی جهان»، «ارائه مدل کتابخانه عمومی مطلوب جامعه ایرانی»، «ارائه مدل اداره کتابخانه‌های عمومی ایران توسط مردم» و ... را به‌عنوان موضوعات پیشنهادی برای پژوهش‌های آتی و مرتبط با موضوع پژوهش ارائه شده عنوان کرد.
ادامه این مراسم نیز به ارائه پرسش‌ها و نقطه‌نظرات کتابداران درباره پژوهش ارائه شده اختصاص داشت که رحمان ابراهیمی و محمدجوهرچی، پاسخگوی سؤالات حاضران در این نشست بودند.
 

فایل ارائه