به همت دفتر آموزش و پژوهش نهاد؛
توسعه مدل برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی

سومین جلسه سخنرانی از سلسله سخنرانی‌های علمی دفتر پژوهش و آموزش نهاد با عنوان «توسعه مدل برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی» با سخنرانی دکتر مریم امیدخدا مسئول کتابخانه حضرت ولیعصر (عج) تهران، چهارشنبه ۲۴ مهرماه 1398، با حضور جمعی از کتابداران کتابخانه‌های عمومی استان تهران، در کتابخانه مرکزی پارک‌شهر تهران برگزار شد.

فقدان مدل برنامه‌ریزی مناسب برای برنامه‌های فرهنگی
مریم امیدخدا در این نشست با طرح پرسشی به تشریح پژوهش خود با عنوان «توسعه مدل برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی» که آن را به‌عنوان رساله دکترای خود در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی ارائه داده بود، پرداخت و گفت: با اینکه طی سال‌های اخیر فعالیت‌های فرهنگی مختلف و متنوعی در کتابخانه‌های عمومی ارائه می‌شود، اما سرانه مطالعه ما همچنان رضایتبخش نیست؛ شاید مهم‌ترین دلایل این موضوع، فقدان برنامه‌ریزی جامع و مناسب، وجود خلاء تحقیقاتی، عدم آشنایی کتابداران و همکاران با برنامه‌ریزی‌های فرهنگی جدید باشد.
عدم شناخت و به‌کارگیری برنامه‌ریزی مناسب، برنامه‌ریزی‌های یک سویه از طرف کارشناسان نهادی، درنظر نگرفتن نیازهای کتابخانه‌ها و دیدگاه کتابداران و از همه مهم‌تر فقدان مدل برنامه‌ریزی مناسب برای برنامه‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی، باعث شده که با وجود برگزاری فعالیت‌های فرهنگی و مناسبتی متنوع و متعددی که توسط کتابخانه‌های عمومی برگزار و اجرا می‌گردد، ‌ فاصله زیادی بین سرانه مطالعه در کشورهای توسعه یافته و ایران ایجاد شود.
اینکه مدل مناسب برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی ایران کدام است، پرسش اصلی من در این پژوهش بوده که از (با) روش ترکیبی یا آمیخته (mixed method) از نوع  تبیینی متوالی  (sequential explanatory) استفاده کردم (به آن پرداختم) که در مرحله اول به گردآوری و تحلیل داده‌‌های کمی و در مرحله دوم به گردآوری و تحلیل داده ‌های کیفی (تکنیک دلفی) پرداختم.
 

از دیدگاه کتابداران «برنامه‌ریزی مشارکتی» اولویت اول را جهت طراحی فعالیت‌های فرهنگی دارا است؛ این درحالی است که از دیدگاه کارشناسان ستادی و استانی «برنامه‌ریزی منطقی» اولویت اول را جهت طراحی فعالیت‌های فرهنگی دارا است. در نهایت نتایج این پژوهش نشان می‌دهد مدل مناسب جهت برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی ایران از دیدگاه جامعه مورد پژوهش، «بررسی اهداف و شناسایی مسئله»، «نیازسنجی»، «تدوین برنامه و تعیین برآمدها» و «نظارت و ارزیابی» است. به­ طورکلی مناسب‌ترین برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه­‌های عمومی تمرکز بر رویکردهای جامعه محوری و ارائه خدمات به کاربران و جمعیت محلی، همچنین ارزیابی و توجه به خروجی و نتایج آن است که از ویژگی‌های آن می‌توان به «ارزیابی مبتنی بر نتیجه»، «برآمدمحور»، «جامعه‌محور بودن» و «پویائی و منعطف بودن» اشاره کرد.
با کشف این مدل، کتابخانه­‌های عمومی ایران می­‌توانند با بهره‌گیری از مؤلفه‌ها و عوامل این مدل در تصمیم­‌گیری‌ها، فعالیت‌های فرهنگی را با اطمینان خاطر بیشتری برنامه­‌ریزی کنند.
 
شناسایی گام‌‌های مؤثر برنامه‌ریزی و کاربرد آن در کتابخانه‌های عمومی
شناسایی گام ‌های مؤثر برنامه‌ریزی و کاربرد آن در کتابخانه‌های عمومی در چهار مرحله «بررسی اهداف و شناسایی مسئله»، «نیازسنجی»، «تدوین برنامه و تعیین برآمدها» و «نظارت و بازرسی» صورت گرفت.
مسائلی از جمله موشکافی مسئله و گردآوری دقیق داده‌‌های محلی در رابطه با مسئله، نیازسنجی دقیق و توجه ویژه به گروه‌های هدف و آئین‌ها و ارزش‌های فرهنگی محلی، استفاده از کاربرگه‌های برنامه‌ریزی و طراحی گام به گام برنامه، تعیین برآمدهای قابل سنجش و اندازه‌گیری، استفاده از تکنیک­‌های ارزیابی، دنبال کردن زنجیره‌ای از استدلال‌ها یا «اگر- آنگاه»، بررسی استدلال‌ها، کشف چگونگی ارتباط اجزای برنامه به همدیگر و امکان پاسخگویی به روابط «اگر– آنگاه»، استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی، حمایت از تصمیم‌گیری و سیستم‌های خبره و در نهایت طراحی برنامه‌ای پویا، منعطف و قابل تغییر تا رسیدن به اهداف و وضعیت مطلوب و رضایت‌بخش از جمله پیشنهادها و نتایج نهایی این پژوهش هستند.
دکتر مریم امیدخدا ضمن تقدیر و تشکر از همه همکاران دفتر آموزش و پژوهش نهاد، گفت: به طور کلی دغدغه‌ای که من در این پژوهش دنبال کردم این بود که اگر ما کتابداران در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کتابخانه‌های عمومی شرکت نکنیم و نتایج نظرات، تجربیات و یافته‌هایمان را ارائه نکنیم، طبیعتاً افراد بیرون از کتابخانه این موضوع را به عهده خواهند گرفت و فاصله کتابخوانی ما با کشورهای دیگر دنیا باز هم بیشتر و بیشتر خواهد شد.
 
توجه به نقش‌آفرینی کتابداران در عرصه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی
دکتر محمد جوهرچی، مدیرکل دفتر آموزش و پژوهش نهاد، در ادامه این نشست طی سخنانی گفت: این جلسات با این رویکرد تشکیل شد که بتوانیم برای حل مسائل کتابخانه‌های عمومی، با نقش آفرینی همکاران‌مان در همه سطوح به سیاست‌های درست، کاربردی و همچنین مدل‌های برنامه‌ریزی کارا با توجه به جامعه خدمت‌گیر، واحدهای کتابخانه‌ای و اولویت و نقش‌آفرینی کتابداران، گام برداریم. بر این اساس شاید به ظاهر مقوله‌هایی مانند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی از جنس موضوع خدمتی ستاد باشد، اما ما به این مسئله واقف هستیم و دفتر برنامه‌ریزی نیز با گام‌های مختلفی که برای توجه به برآمد تعریف می‌کند و برنامه‌هایی که در این زمینه در دست دارد، در پی آن است که اتفاقات خوبی در این زمینه رقم بخورد.

نظرات، پیشنهادها و صحبت‌های کتابداران و کارشناسان
ادامه این نشست به بحث و تبادل نظر میان کتابداران حاضر در موضوع پژوهش ارائه شده اختصاص داشت که فاطمه صدرا، کارشناس اداره کتابخانه‌های شهرستان ری، به بیان سؤالاتی درباره جایگاه اهداف، بیان مسئله و نیازسنجی در این پژوهش و همچنین ظرفیت بیشتر امکان‌سنجی در این پژوهش پرداخت.
امیدخدا در پاسخ به این پرسش‌ها گفت: در این پژوهش چیزی حدود ۱۲۵ مؤلفه از مدل‌های برنامه‌ریزی کتابخانه‌های عمومی دنیا گردآوری شد که حجم بالای آن ایجاب می‌کرد تا برای اجرایی شدن، مختصرتر و کاربردی‌تر شود. به همین دلیل این پژوهش چهار دور مورد تکنیک دلفی قرار گرفت. اما در شناسایی مسئله برای رسیدن به هدف، ناگزیر هستیم که یک سری مسائل را موشکافانه بررسی کنیم. به همین خاطر جدا کردن نیازها از مسئله‌ها کمی دشوارتر می‌شود. اما در پژوهش تمام ۱۲۵ مؤلفه و اهداف آن و شناسایی مسئله وجود دارد که قطعاً پژوهش کلی در اختیار دوستان قرار خواهد گرفت.
فریبا موسوی، کتابدار کتابخانه عمومی شیخ کلینی تهران، به بیان موضوعی در باره برنامه‌ریزی‌های یک سویه از سوی کارشناسان نهاد، به عنوان یکی از دلایل عدم موفقیت در برنامه‌ریزی‌ها، پرداخت و به نقش مخاطب در بحث ارزیابی اشاره کرد.
مریم امیدخدا در این باره توضیح داد: یکی از دغدغه‌های من در این پژوهش همین موضوع بود که باید محلی اندیشید و به کتابداران فرصت برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری داد. اگر برنامه‌ای از بالا به شکل جامع ابلاغ شد، کتابخانه دغدغه‌های محلی خود را بر اساس آن اعمال کند که این همان مدل خدمات محور در کتابخانه‌های عمومی است. وی همچنین درباره نقش مخاطب در ارزیابی‌ها در این پژوهش نیز گفت: پاسخ شما در کاربرگ‌های ارزیابی در این پژوهش آمده است. ما کار برگه‌هایی داریم که در آن شما می‌توانید نوع بررسی، نظرات و ارزیابی را انتخاب کنید. یک مدل «حلقه بازخورد» است که به کتابخانه برمی‌گردد که می‌تواند ستادی باشد؛ یک مدل «نظارت و ارزیابی دوره‌ای» است که هم می‌تواند کتابخانه‌ای و هم می‌تواند محلی باشد. اما مدل سوم «پیامدها و رضایت کاربران و جمعیت محلی» است که برای سنجش نهایی می‌توانید از پرسشنامه استفاده کنید.

سوده سمیع‌پور از دفتر برنامه ریزی نهاد، نیز طی سخنانی گفت: موضوعی که امروز در این پژوهش توسط خانم امیدخدا مطرح شد، از موضوعات در دست بررسی در دفتر برنامه‌ریزی بوده و به طور کلی تمرکز این دفتر بر مدل برنامه‌ریزی برآمدمحور بوده و تا کنون سعی شده با ترجمه کتاب‌های مختلف، برگزاری نشست‌های مختلف سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، این ادبیات در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور جاری شود. برآمدها در یک دسته‌بندی مشخصی قرار می‌گیرند که در نهایت منجر به تغییر شرایط زندگی افراد و یا تغییر رویکرد و رفتار آنها شود. مثال‌هایی که در مورد برآمدها مطرح شد در این دسته‌بندی نبود.
مریم امید خدا ضمن ارائه تعریفی از برآمد، گفت: اگر ما بخواهیم مهارتی را افزایش دهیم و برای آن برنامه‌ریزی کنیم، برآمدهای آن کاملاً متفاوت خواهد بود نسبت به زمانی که ما قصد دانش‌افزایی داریم. این موضوع که ما نوجوانان را به سمت کتابخانه سوق دهیم و کتابخانه را برای آنها به عنوان یک مکان امن معرفی کنیم، به تغییر رفتار اشاره دارد. ارزشی که ما قصد داشتیم در نوجوانان ایجاد کنیم بر رفتار آنها بوده است.
غلامرضا آقشاهی، کتابدار کتابخانه عمومی حضرت فاطمه (س) نیز به بیان پرسشی درباره جایگاه آموزش در روند این پژوهش پرداخت.
مریم امیدخدا در پاسخ به او گفت: وظیفه ما شناسایی نیازها و وظایف کتابداران ایجاد زمینه آموزش در کتابخانه‌هاست. در پی این روند موضوع آموزش با حضور مدرسان متخصص نیز به آن اضافه خواهد شد.

فایل ارائه