پرسش از کتابخانه؛
فضا و معماری کتابخانه‌های عمومی در ایران

در نخستین نشست از سلسه نشست‌های تخصصی فضا و معماری کتابخانه‌های عمومی با عنوان «پرسش از کتابخانه» مطرح شد:

• معماری تعریف رابطه ظرف و مظروف؛
• معماری تعریف شیوه زندگی با استفاده از شکل ساختمان؛
• کتابخانه‌های عمومی گسترده‌ترین شبکه فرهنگی در سطح کشور بعد از مدارس؛
• کتابخانه‌های عمومی محل گردهمایی و شکل‌گیری کنش و تعامل اجتماعی؛
• کتابخانه‌های عمومی زیارتگاهی برای مواجهه با نویسنده کتاب؛
• روندهای نو و نمونه‌های موفق طراحی و معماری و معماری داخلی کتابخانه‌های عمومی.

دکتر منوچهر معظمی دبیر نشست:

در ابتدای این نشست دکتر منوچهر معظمی معاون پژوهشی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر و دبیر تخصصی این نشست توضیحاتی در مورد چرایی برگزاری این نشست و لزوم همکاری و تعامل معماران و کتابداران توضیحاتی ارائه داد و گفت: معماری تعریف ارتباط ظرف با مظروف است برای طراحی هر فضایی ابتدا باید کالبد آن را بشناسیم سپس دست به طراحی بزنیم. اکنون با توجه به این نکته که کتابخانه‌های عمومی پس از مدارس گسترده‌ترین سازمان اجتماعی در سطح کشور هستند که خدمات فرهنگی ارائه می‌دهند از این رو پرداختن به مقوله طراحی و معماری آنها با توجه به نقش اجتماعی که بر عهده دارند بسیار حائز اهمیت است.
 

سخنران نخست: جناب آقای هادی امیری
طرح مسئله و ارائه تصویری از وضعیت موجود عمرانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور

هادی امیری، مدیرکل امورعمرانی نهاد به ارائه گزارشی از وضع موجود نهاد در حوزه این اداره کل پرداخت و گفت: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نهادی فرهنگی با هویت اسلامی-ایرانی، نافذ و اثرگذار بر جامعه است که وظیفه مهم آگاهی‌بخشی، اطلاع‌رسانی و زمینه‌سازی مناسب به منظور ارتقای سرانه مطالعه و ترویج کتابخوانی و تحقق عدالت دسترسی به کتاب و کتابخانه را در کنار مسئولیت تأسیس، ساخت، تجهیز و بازسازی، توسعه، مدیریت و نظارت بر کتابخانه‌های عمومی را در سراسر کشور بر عهده دارد.

زیربنای یک میلیون و ۴۳۴ هزار و ۲۰ مترمربعی کتابخانه‌های عمومی وابسته نهاد
امروز اعضای کتابخانه‌های عمومی از خدمات سه هزار و ۵۱۸ کتابخانه عمومی با زیربنای مجموع یک میلیون و ۴۳۴ هزار و ۲۰ متر مربع در سراسر کشور بهره‌مند هستند که از این تعداد ۴۲ کتابخانه مستقل با زیربنای ۱۱ هزار و ۴۳۲، ۹۲۷ کتابخانه مشارکتی ۲۸۴ هزار و ۶۰ مترمربع، ۲۵۴۹ کتابخانه نهادی با زیربنای یک میلیون و هزار و ۵۲۸ مترمربع به مردم شریف کشور خدمات رسانی می‌کنند. در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تلاش داریم با همت جمعی و تدابیر عالمانه، هرروز بر تعداد کتاب‌خوان‌های جامعه عزیزمان بیفزاییم تا بتوانیم سرانه فضا، عضو، منابع و امانت کتابخانه‌ای را به حد شایسته جامعه اسلامی برسانیم و منویات رهبر معظم انقلاب اسلامی را در حوزه کتاب و مطالعه در حد توان، محقق سازیم.
از مجموع دو هزار و ۵۴۹ کتابخانه نهادی موجود در سطح کشور ۶۷۲ کتابخانه در روستاها راه‌اندازی شدند تا زمینه بهره‌وری و توسعه عادلانه از فضای کتابخانه‌ای برای روستاییان نیز فراهم شود. همچنین ۱۵۱ شهر فاقد کتابخانه در سطح کشور وجود دارد که در ۲۷ شهر آن پروژه‌های احداث کتابخانه آغاز شده و نهاد در حال تلاش است تا در سایر آنها زمین یا زیر ساخت مناسب به منظور ایجاد کتابخانه فراهم کند.

پروژه‌های در دست اجرای نهاد و احداث کتابخانه در مناطق حاشیه‌ای کشور
در حال حاضر ۳۰۷ باب کتابخانه در سطح کشور در دست احداث است که مساحت مجموع آنها ۳۳۷ هزار و ۲۵ متر مربع بوده و برای تکمیل آن اعتباری بالغ بر ۵۹۰ میلیارد تومان نیاز است. همچنین به‌طور متوسط هزینه ای معادل هشت تا ۱۳ میلیارد تومان جهت تعمیر و بهسازی سالیانه کتابخانه‌های موجود هزینه می شود. در خصوص بهبود شرایط فیزیکی مناطق یا حوزه‌های شهری که دارای آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی هستند و عمدتاً در مناطق کمتر توسعه یافته در سطح کشور قرار دارند نیز تاکنون نسبت به احداث ۱۴ پروژه با متراژ ۱۱هزار و ۴۳۰ مترمربع اقدام شده، که به اعتباری بالغ بر ۱۴ میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان جهت تکمیل و اتمام عملیات عمرانی نیاز دارند.
در مناطق حاشیه‌ای و سکونتگاه‌های غیر رسمی، نُه شهرستان کشور واقع در استان‌های آذربایجان غربی، البرز، تهران، خراسان رضوی، خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان و کرمانشاه، از مجموع ۸۴ محله هدف شناسایی شده، در ۱۷ محله در حال حاضر کتابخانه در حال خدمت‌‌رسانی بوده و یک پروژه هم در شهرستان سنندج کردستان در حال احداث است.

شرح مسائل موجود نهاد در حوزه امورعمرانی
ساختمان کتابخانه‌های عمومی کشور را می‌توان در سه دسته عمده «پروژه‌های احداثی»، «ساختمان‌های واگذاری به صورت حق انتفاعی» و «ساختمان کتابخانه‌های مستقل و مشارکتی» تقسیم‌بندی کرد. در خصوص پروژه‌های احداثی با توجه به اینکه بسیاری از این پروژه‌ها و ساختمان‌های احداثی از منابع دولتی و توسط دستگاه‌های اجرایی (از قبیل راه و شهرسازی، بسیج سازندگی، شهرداری‌ها و ...) واگذار شده، به دلیل عدم تخصیص به موقع اعتبارات - مسائل اجرایی – وقفه‌های طولانی در روند احداث و یا در نظر نگرفتن شرایط اقلیمی و نیازهای بهره‌بردار و موارد تخصصی که در حوزه دانش بهره‌بردار بوده، اقدام به ساخت نموده‌اند که این موضوع سبب شد با توجه به تغییرات اساسی در استانداردها، ملزومات فضایی جدید و نیازهای روز کتابخانه بر اساس ضوابط جدید، کتابخانه‌ها دارای فضاها و نقشه‌های ناکارآمد بوده و فضاهای ایجاد شده پاسخگوی نیازهای روز نباشد.
از آنجایی که در برخی از مناطق و شهرها به دلیل نبود بودجه و یا زمین مناسب امکان ساخت کتابخانه بر اساس استانداردها وجود ندارد ساختمان‌هایی به صورت حق انتفاعی و یا واگذاری از طرف دستگاه‌ها و یا خیرین در اختیار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور قرار گرفته که اغلب این ساختمان‌ها برای کتابخانه طراحی نشده و بعضاً دارای شرایط و استانداردهای لازم جهت بهره‌برداری نبوده و مسائل فراوانی را در حوزه خدمات‌رسانی و امکان دسترسی ایمن برای مراجعان و مخاطبان به وجود آورده است.
همچنین نبود دستورالعمل‌ها و استانداردهای مدون و به روز در حوزه ساخت کتابخانه‌ها در سنوات گذشته موجب گردیده تا مشاوران و یا دستگاه‌های اجرایی بدون در نظر گرفتن ملاحظات اقلیمی و محیطی، مکان‌سنجی نامناسب، عدم توجه به معماری بومی و منطقه‌ای با ایجاد فضاهای غیر کاربردی و با مسائل فنی و اجرایی در حوزه زیر ساختی و تأسیساتی نسبت به طراحی و ساخت کتابخانه اقدام کنند.

اقدامات و اولویت‌های نهاد برای برطرف کردن مسائل
با توجه به مسائل و معضلاتی که عنوان کردم، سه اولویت اساسی در این حوزه را در دستور کار قرار دادیم. این موارد شامل اولویت‌دهی به کتابخانه‌های روستایی و ارتقای خدمات آنها، اولویت‌دهی به گسترش خدمات کتابخانه‌ای در مناطق محروم و مناطق دارای اولویت از حیث مسائل اجتماعی و همچنین اولویت در تکمیل، توسعه و تقویت کتابخانه‌های بزرگ در کلان شهرها به ویژه کتابخانه‌های مرکزی بوده است.
باز طراحی فضاهای داخلی کتابخانه مرکزی مشهد پس از ۲۳ سال، با زیربنای حدود ۱۱ هزار و ۵۰۰ متر مربع در شش طبقه و همچنین باز طراحی فضاهای داخلی و الزامات تأسیساتی کتابخانه مرکزی یزد با زیربنای ۷۹۰۰ متر مربع، بازنگری نقشه‌های قدیمی کتابخانه مرکزی اراک با متراژ ۱۸۰۰۰ متر مربع و کتابخانه مرکزی رشت با متراژ حدود ۷۰۰۰ متر از جمله این اولویت بوده است.
همچنین تکمیل و تقویت بخش‌های تخصصی معماری، سازه و تأسیسات در اداره کل عمرانی نهاد، جهت بازبینی و نظارت مؤثر و تخصصی بر ساختمان‌ها، پروژه‌های در دست اجرا و همچنین نقشه‌ها قبل از ساخت، سازه و تأسیسات ساختمان‌های حق انتفاعی و خیّری و احداثی‌های جدید بررسی می‌شوند و در صورتی که فاقد استاندارهای لازم و کیفیت فضایی مناسب برای کتابخانه باشند، نسبت به رفع نقص آنها اقدام می‌شود.
همچنین مواردی چون تدوین راهنما برای مکان‌یابی مناسب زمین‌های جدید برای ساخت کتابخانه، تدوین دستورالعمل سازه‌ای و تأسیساتی جهت در اختیار گرفتن ساختمان‌های جدید، بررسی کلیه ساختمان‌ها از نظر استحکام بنا، مناسب‌سازی و اقدامات لازم جهت امکان دسترسی مناسب گروه‌های ویژه نظیر معلولین و نابینایان، تلاش برای ساخت کتابخانه در شهرهای فاقد کتابخانه، توجه ویژه به بخش نابینایان، توجه ویژه به بخش کودک و ارتقای کمی و کیفی فضاهای کتابخانه‌ای، محدود نمودن تیپ‌سازی کتابخانه‌ها به ساختمان‌های کوچک و روستایی در سه تیپ ( ۱۲۰ -۲۲۰- ۲۸۰ مترمربعی)، توجه ویژه به کتابخانه‌های دارای ارزش میراثی و فرهنگی ویژه مانند کتابخانه مرکزی پارک‌شهر متعلق به دوره پهلوی دوم و کتابخانه دستغیب شیراز که از طراحی‌های آندره گدار بوده، از دیگر اقداماتی بود که مدیر کل امور عمرانی نهاد به آنها اشاره کرد.

دعوت از همه استادان و صاحب‌نظران برای ارائه نظرات خود در این حوزه
بررسی و پژوهش در کتابخانه‌های دنیا و نیازسنجی افزایش فضاهای جدید با توجه به پیشرفت‌های تکنولوژیک آینده با لحاظ نمودن موقعیت فرهنگی و اجتماعی ایران، بررسی و پژوهش در خصوص فضاهای داخلی و ارائه جزئیات مختص فضاهای مختلف کتابخانه عمومی و تدوین دستور‌العمل جامع ساخت و همچنین تدوین دستورالعمل‌های کاربردی جهت ایجاد تنوع و شادابی در فضا با توجه به ساعات طولانی حضور کاربران و کتابداران در کتابخانه عمومی موضوعاتی هستند که از استادان و پژوهشگران محترم برای ارائه نظرات و دیدگاه‌های خود در این رابطه دعوت می‌کنیم.
 

سخنران دوم: دکتر سیامک محبوب
کارویژه‌های کتابخانه‌های عمومی و بایسته‌های معماری آنها

دکتر سیامک محبوب مدیرکل برنامه‌ریزی نهاد به تشریح موضوع «کارویژه‌های کتابخانه‌های عمومی و بایسته‌های معماری آنها» پرداخت و گفت: ایفلا تعریف پذیرفته شده‌ای از کتابخانه عمومی دارد که می‌گوید کتابخانه عمومی یک سازمان در حوزه دانش، اطلاعات و آثار تخیلی است که حول منابع و خدمات شکل می‌گیرد و ویژگی آن این است که تمام اعضای اجتماع را پوشش می‌دهد.

عمومی بودن کتابخانه‌های عمومی
معمولاً پنج برداشت از جنبه عمومی بودن کتابخانه‌ها وجود دارد. یکی اینکه در این کتابخانه‌ها به روی همه باز باشد، دیگر اینکه منابع موجود در آن عمومی باشد، آن را بخشی از حوزه عمومی قرار می‌دهد (به نفع مردم)، از بودجه عمومی استفاده می‌کند و نهایتاً اینکه در اداره آن نمایندگانی از عموم مردم مشارکت داشته باشند. بر این اساس در قوانین کشورهای مختلف عمومی بودن این کتابخانه‌ها با ترکیبی از این پنج ویژگی مصوب می‌شود.

کارویژه‌های کتابخانه‌های عمومی
کتابخانه‌های عمومی دارای سه کارویژه مشخص هستند؛ کارویژه اول اطلاع‌رسانی است که تلاش می‌کند تا منابع مورد نیاز برای امورات زندگی روزمره را فراهم کند که از طریق ارائه خدماتی چون امانت، تهیه مدرک، امانت بین کتابخانه‌ای، خدمات مشاوره خوانندگان، خدمات مرجع، ارائه اطلاعات محلی و سایر برنامه‌های دیگر به این امر اقدام می‌کند.
کارویژه‌ دوم کتابخانه‌های عمومی «آموزش» یا یادگیری است که این کتابخانه‌ها با پشتیبانی از آموزش رسمی، ارائه آموزش‌های مورد نیاز جامعه، فراهم‌کردن منابع خودآموز، آموزش سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای و تمهید فضاهای آموزشی در این حوزه فعالیت می‌کنند و در نهایت «فعالیت‌های فرهنگی» نیز سومین کارویژه کتابخانه‌های عمومی است که برای پرثمر کردن اوقات فراغت، ایجاد کنش مشترک و مشارکت دادن شهروندان در تولید معنای مشترک (عمل فرهنگی) است.

بایسته‌های معماری کتابخانه‌های عمومی
یک رویکرد سنتی به کتابخانه‌های عمومی وجود دارد که کتابخانه را محلی برای نگهداری کتاب می‌دانند. این ذهنیت یک تقسیم فضایی را به ما تحمیل کرده که شامل چهار فضای اصلی منابع، مطالعه، کارکنان و فضای خدمات است. اما در الگوی جدید رویکرد دیگری به کتابخانه‌ها وجود دارد که آن را به چهار فضای یادگیری، الهام، اجرا، و دیدار تقسیم‌بندی می‌کند.
با برداشتی که ما از شکل کتابخانه‌های عمومی داریم، لازم است که تغییراتی در این کتابخانه‌ها ایجاد شود؛ این تغییرات شامل انعطاف‌پذیر بودن با امکان چندکاربری به ویژه در کتابخانه‌های کوچک، داشتن مبلمان با قابلیت جایگیری، وجود کمترین مانع ممکن، امکان پرسه‌زنی،گردش هوا و نور، امکان حضور همه، شفافیت و پرهیز از ایجاد اتاق برای ایجاد امکان دید گسترده و در نهایت امکان ارتباط مؤثر، صحبت کردن، خوردن و نوشیدن در کتابخانه‌های عمومی است.
 

سخنران سوم: دکتر نادیه ایمانی
روندهای نو و نمونه‌های موفق طراحی و معماری و معماری داخلی کتابخانه‌های عمومی

 

زوایای مختلف تحلیل و بررسی طراحی کتابخانه‌ها
دکتر نادیه ایمانی، استادیار و رئیس کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه هنر به بیان «روندهای نو و نمونه‌های موفق طراحی معماری و معماری داخلی کتابخانه‌های عمومی» پرداخت و گفت: موضوع تحلیل و بررسی طراحی کتابخانه‌ها را از چشم‌اندازهای مختلفی می‌توان بررسی کرد؛ یک چشم انداز مربوط به «پوسته» کتابخانه است. از منظر اینکه چه نسبتی بین درون و بیرون یک بنا، با اجتماع و مردم برقرار می‌کند چگونه است. چشم انداز دیگر «مکان» یک کتابخانه است، اینکه جایی که کتابخانه در آن احداث می‌شود در چه موقعیت جغرافیایی قرار دارد و چگونه انتخاب می‌شود؛ همچنین حداقل «مساحت» یک کتابخانه به همراه امکانات و تجهیزات آن نیز زاویه دیگری از بررسی کتابخانه‌ها را تشکیل می‌دهد. همچنین استفاده از بناهای قدیمی موجود به عنوان کتابخانه و به کارگیری نوآوری‌های مختلف در آن، می‌تواند از دیگر چشم‌اندازهای بررسی کتابخانه‌ها باشد.
بنای برخی کتابخانه‌ها دارای بدنه پوشیده، نیمه پوشیده و شفاف هستند. در کتابخانه‌های شفاف ارتباط کاربر حتی از بیرون بنا با داخل کتابخانه برقرار می‌شود و معمولاً کتابخانه‌هایی که بیشتر با عرصه‌های عمومی کار می‌کنند، نیمه باز یا شفاف هستند.
لازم به ذکر بخشی از سخنرانی خانم دکتر ایمانی به ارائه تصاویری از نمونه‌هایی از کتابخانه‌های مختلف دنیا اختصاص داشت که در فایل پیوست قابل مشاهده هستند.

سخنران ویژه نشست: دکتر مهدی حجت


 

 
فضای مجازی نمی‌تواند آداب مواجهه با کتاب را ادا کند
دکتر مهدی حجت با اشاره به کارکرد ویژه کتابخانه‌های عمومی در دنیای امروز و مواجهه با فضای مجازی گفت: کتابخانه‌ها زیارتگاه‌های امروز هستند و اگر ما در بالاترین صورت زیارتگاه، مساجد و بقاع متبرک را می‌شناسیم، مرتبه بعد از آنها کتابخانه‌ها هستند که انسان را به راه راست هدایت می‌کنند.
دکتر مهدی حجت استاد بازنشسته دانشگاه تهران و معمار پیشکسوت معاصر در نشست «فضا و معماری کتابخانه‌های عمومی ایران» عنوان کرد؛
امروزه فناوری‌های نوین باعث شده تا افراد تمام نیازهای اطلاعاتی خود را به آسانی از طریق تلفن‌ همراه خود تأمین کنند. تصور این است که با توجه به استفاده از فضای مجازی ما دیگر نیاز به استفاده از کتابخانه نداریم؛ اما این گونه نیست. البته نباید تصور ما به گونه‌ای باشد که از کتابخانه به فرهنگسرا برسیم. چراکه کتابخانه و سایر نهادها جایگاه خود را دارند. از طرف دیگر هم فضای مجازی با قوت بیشتر پیش می‌رود.
به طور کلی در متون کهن همیشه منظور از کتاب، کتاب اول و کتاب مقدس بوده، بعد از آن کم‌کم در مورد مسائل دیگر نیز کتاب نوشته شده است و آثار دیگری نیز فراهم شد؛ کتاب‌هایی که با تعداد معدود و در دسترس افراد معدودی بوده و به همین ترتیب ادامه پیدا کرده است. اما امروز کتاب درباره همه امور و حتی جزئی‌ترین مسائل زندگی و حتی موارد غیر ضروری وجود دارد. این در حالی است که کتاب در معنای واقعی خود یعنی مواجه شدن و زیارت کردن یک نفر که همان نویسنده است. اینکه خداوند می‌فرماید قرآن را غیر از آنها که پاکیزه هستند لمس نکنند، یعنی برای مواجه شدن با کتاب باید مراتبی وجود داشته باشد. اگر شما دیوان حافظ را باز می‌کنید در واقع در حال صحبت با حافظ و در محضر او هستید و این ملاقات یک مقدماتی دارد.
یقین داشته باشید که مانند سینما که بسیاری از تعهدات تئاتر را به جا آورد، اما در نهایت نتوانست جای تئاتر را بگیرد، فضای مجازی نیز بسیاری از نیازهای روزمره شما را برطرف خواهد کرد، اما نمی‌تواند آداب مواجهه با کتاب و زیارت فردی که قرار است با آن مواجه شویم را به جا بیاورد. کتاب دارای یک «آن» است که باعث حفظ کتابخانه‌ها خواهد شد. اینکه ما کتابخانه‌ها را تبدیل به یک مرکز با کارکردهای مختلف کنیم، باعث نجات کتابخانه‌های ما نخواهد شد، آنچه کتابخانه‌های ما را نجات می‌دهد آن است که بدانیم برای حاضر شدن در محضر کتاب مقدماتی لازم است و کتابخانه می‌تواند به عنوان یک زیارتگاه، مقدمات و زمینه حاضر شدن در محضر کتاب و نویسندگان آن را فراهم کند.

کتابخانه زیارتگاهی برای مواجهه با کتاب
امروز اگر می‌خواهیم کتابخانه‌های عمومی ما در مقابل هجوم فضای دیجیتال شکست نخورند و تبدیل به فرهنگسرا نشوند، باید کتابخانه را تبدیل به زیارتگاهی کنیم که در آن کتاب‌هایی که به معنای واقعی کتاب هستند، ارائه شوند؛ کتابخانه باید فضایی باشد برای تمرکز و مراقبه و رسیدن به الوهیت؛ به نظر من تفاوت بزرگ میان کتابخانه و فرهنگسرا است. در آینده مقدار بسیار زیادی از نیازهای اطلاعاتی را فضای مجازی پوشش خواهد داد،‌ به همین دلیل ممکن است ایجاد تصوری دیگر برای کتابخانه در امروز، باعث مرگ آن در فردا شود.
کتابخانه‌های عمومی ما حتی از لحاظ شکل و صورت بیرونی خود، باید خود را کاملاً به عنوان یک وجودی که همه به آن احترام بگذارند، عرضه کند؛ درست مانند یک مسجد. همانگونه که مساجد و در فرهنگ‌های دیگر کلیساها و غیره، انسان را به راه راست هدایت می‌کنند، کتابخانه‌ها و کتاب‌ها درون آن نیز ما را به راه راست هدایت می‌کنند و تمام کتاب‌های درون آن دارای شرافتی هستند که انسان در محضر آن‌ها حاضر شوند و یک فضای شبه زیارتی را در خود به وجود بیاورد.
باید به این فکر کنیم که ما فرهنگسرا را با همه خواص اجتماعی که می‌تواند در ایجاد رویارویی مردم، پرورش خلاقیت و سرگرمی داشته باشد، سرجای خودش نگه داریم. از سوی دیگر ما می‌توانیم تمام اطلاعات روزمره مورد نیاز را به ساده‌ترین شکل و از طریق فضای دیجیتال با اشاره انگشت بر روی موبایل و تبلت خودمان تأمین کنیم. اما آیا ما به چیز دیگری نیاز نداریم؟ بنده می‌گویم که چرا ما به «کتابخانه» احتیاج داریم. کتابخانه‌ها زیارتگاه‌های امروز هستند و اگر ما در بالاترین صورت زیارتگاه، مساجد و بقاع متبرک را می‌شناسیم، مرتبه بعد از آنها کتابخانه‌ها هستند که انسان را به راه راست هدایت می‌کنند. چرا که در کتابخانه «کتاب» وجود دارد و کتاب یعنی مواجه شدن با آن شخصیتی که آن کتاب را نوشته و این مواجهه آداب خاص خود را دارد. چرا که اگر مقدمات و ترتیبات لازم برای این مواجهه فراهم نباشد، آن کسب فیض لازم صورت نمی‌گیرد. استناد من این است که خداوند می‌فرماید که غیر از طاهران و پاکیزگان کتاب را لمس نمی‌کنند؛ همه مفسران این موضوع را به این تعبیر کرده‌اند که وقتی قلب انسان پاکیزه باشد معنای حقیقی قرآن را می‌فهمند. بنده با تمسک به قرآن عرض می‌کنم که شما حکمت موجود در شاهنامه فردوسی را نمی‌فهمید، اگر در محضر او حاضر نشوید و اگر آن تطهیر لازم را در فضای لازم نداشته باشید، آن مواجهه رخ نخواهد داد.

میزگرد و گفت‌وگو: معماری کتابخانه، ملاحظاتی در رابطه با ظرف و مظروف.


 

ادامه این نشست با برگزاری میزگرد گفتگو درباره معماری کتابخانه‌های عمومی با حضور کارشناسان و علاقه‌مندان به حوزه کتابخانه و معماری همراه بود که حاضران به بحث و تبادل نظر درباره موضوعاتی چون ماهیت کتابخانه‌های عمومی، تبدیل کتابخانه‌های عمومی به پایگاه‌های اجتماعی، قیاس کارکردهای کتابخانه‌های عمومی با مراکز مشابه در سایر کشورها و نیاز بشر امروز به محلی برای تأمل، پرداختند.
مصطفی آهنگر کارشناس مسئول برنامه‌ریزی نهاد گفت: آیا در کشورهای پیشرو هم فرهنگسرا وجود دارد یا اینکه همان خدماتی‌که در ایران توسط فرهنگسراها ارائه می‌شود در این کشورها توسط کتابخانه‌ها ارائه می‌شود.

دکتر مهدی حجت، در پاسخ به این پرسش گفت: چون در جمع جامعه دانشگاهی هستیم این مسائل را بیان کردم که ناظر بر آینده کتابخانه‌هاست و نه مسائلی که امروز کتابخانه‌ها امروزه با آن مواجه‌اند. رسالت اصلی کتابخانه‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت و با تعریف وظایفی که مربوط به سازمان‌های دیگر است کتابخانه را تبدیل به فرهنگستان کرد و یا با فضای دیجیتال رقابت نمود؛ این به مثابه اینست که تلویحاً اذعان کنیم که کتابخانه مرده است! اما بپذیریم یا نپذیریم، به هر حال زمانه کم‌کم رسالت هر کدام را جدا می‌کند. دیجیتال هیچ وقت نمی‌تواند جای کتابخانه را بگیرد چرا که ارتباط انسان با دیجیتال از نوع رابطه سرد است و ارتباطی که در کتابخانه با کتاب رخ می‌دهد از نوع رابطه سرد است. برنامه‌ریزی برای آینده از حساسیت بالایی برخوردار است و همانند شلیک کردن به هدف متحرک است.

سکینه قاسم‌پور کارشناس مسئول برنامه‌ریزی نهاد در خطاب به دکتر مهدی حجت گفت: اگر کتابخانه‌ را زیارتگاه بدانیم در این صورت نقش کتابدار چه می‌شود؟ وی اضافه کرد، در متون علم اطلاعات و دانش‌شناسی و آموزش‌های مبتنی بر کتابخانه عمومی یکی از مفاهیمی که بسیار بر آن تأکید می‌شود، "خواندن برای لذت است" و اگر کتابخانه بسان زیارتگاهی برای مواجهه با کتاب انگاشته و معرفی گردد و تعریف کتاب هم محدود شود به کتاب‌های فاخر که گروه اقلیتی از جامعه طالب آن است جایگاه خواندن برای لذت چه می‌شود؟ آیا این تعاریف خدشه‌دار نمی‌شوند؟ از سویی با پذیرش این تعاریف ما بخشی از مخاطبان خود را نادیده می‌گیریم و طبیعی است که به مرور از تعداد مخاطبان کتابخانه‌ها کاسته شود.

دکتر مهدی حجت در این مورد توضیح داد که نقش کتابدار در کتابخانه به مثابه نقش روحانیون در همه معابد است. کتابداری شامل دو وجهه بیرونی و درونی است؛ وجه بیرونی که همان خدمات فنی است که در دوره معاصر بیشتر بر آن تأکید شده است و وجهه درونی همان جنبه‌های روحانیست که کتابدار باید به مدیریت کالبدی بپردازد و در مورد مفهوم "خواندن برای لذت" گفت اجازه دهید این تعاریف عوض شوند.

خانم حسنی کارشناس سازمان فرهنگی و هنری شهرداری ضمن ابراز خرسندی از برگزاری این نشست گفت: سخنان دکتر حجت باعث می‌شود انسان از سطح به عمق برود و به مسائل با دیدگاهی عمیق‌تر بنگرد. همچنین ایشان افزود می‌توان چندین کتابخانه در سطح استان‌ها متناسب با سخنان و منظور دکتر حجت در نظر گرفت.

یک دانشجوی معماری هم در خطاب به دکتر محبوب این پرسش را مطرح کرد که آیا کاربردی کردن فضای کتابخانه‌های عمومی، طمع به فضا نیست؟

دکتر سیامک محبوب در پاسخ به این پرسش اینگونه بیان کرد که: ابتدا باید ببینیم که حقیقت کتابخانه عمومی چیست؟ این تقسیم‌بندی‌ها مربوط به جریانات سیاسی دهه 70 است که به موجب آن فرهنگسراها شکل گرفت و بخشی از وظایف کتابخانه‌ها به آنها واگذار شد؛ ما به فضای دیگر سازمان‌ها طمعی نداریم اتفاقاً بحث ما اینست که فضاهایی که متعلق به کتابخانه‌های عمومی است به آنها بازگردد.

در پایان دکتر منوچهر معظمی، به جمع‌بندی مباحث پرداخت و گفت ما در این نشست به‌دنبال باز کردن بحث حول محور فضا و معماری کتابخانه‌های عمومی ایران بودیم و مطرح کردن پرسش‌های متعدد که از زوایای مختلف به مفهوم کتابخانه عمومی و معماری آن بپردازد؛ لیکن به نتیجه رسیدن و بررسی این مبحث نشست‌های بیشتری می‌طلبد که در آینده برگزار خواهیم کرد. ضمناً سال آینده همایش علمی «معماری ایرانی، کتابخانه ایرانی» را با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی برگزار خواهیم نمود تا ازین رهگذر  الگوی معماری کتابخانه‌های عمومی ایران ارائه دهیم که بازنمونی شایسته از تمدن ایرانی و متناسب با مفهوم کالبدی کتابخانه عمومی باشد.
گفتنی است در پایان نشست فضا و معماری کتابخانه‌های عمومی در ایران، تفاهم‌نامه همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و دانشگاه هنر با حضور علیرضا مختارپور، دبیرکل نهاد و سیدحسن سلطانی، رئیس دانشگاه هنر به امضا رسید.

 
فایل‌های ارائه شده:
طرح مسئله و ارائه تصویری از وضعیت موجود عمرانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور
کارویژه‌های کتابخانه‌های عمومی و بایسته‌های معماری آنها
روندهای نو و نمونه‌های موفق طراحی و معماری و معماری داخلی کتابخانه‌های عمومی